شيخ محمود شبستري، سراينده‌ي منظومه‌ي فلسفي «گلشن راز» در تاريخ انديشه‌ي فلسفي آذربايجان، جايي والا دارد. در سيستم انديشگي وي برخي عناصر مادي و توجه به نوعي طبيعت‌گرايي وحدت وجودي ديده مي‌شود كه ميان او و ديگر فيلسوفان كلاسيك مشرق زمين فرق مي‌گذارد. در اين گفتار كوتاه به مسأله‌ي تعيين تاريخ دقيق ولادت و وفات وي كه مورد اختلاف مورخان و پژوهشگران است، مي‌پردازيم.
تاريخ ولادت شيخ محمود را تذكره‌نگاران ذكر نكرده‌اند اما همه گفته‌اند كه وي «در زمان گيخاتوخان زاده شده». و نيز بيشترشان اتفاق دارند كه «شيخ در سي و سه سالگي شهيد شده است».
اقوال مربوط به سال وفاتش نيز چنين است: 718 هـ . (به قول عرفات)، 719 هـ . (شاهه صادق)، 730 هـ. (اكثر مورخان و تذكره‌نويسان)، و 725هـ. (هفت اقليم) .
مي‌دانيم كه گيخاتوخان پسر اباقاخان پسر هلاكو در سال 690 هـ . به سلطنت رسيد و در 694 هـ. به دست بيدواغول، پسر توراغاي پسر هلاكو كشته شد.
اگر ولادت شيخ را در نخستين سال پادشاهي گيخاتوخان، يعني 690 هـ . فرض كنيم، بايد وفات او به‌سال 723 هـ. اتفاق افتاده باشد؛ زيرا بيش از 33 سال زندگي نداشته است. و اگر در آخرين سال سلطنت خان مغول (694 هـ.) بدانيم، بايد سال 726 هـ. را بپذيريم.
يعني سال وفات وي، بي‌گمان بين سال‌هاي 723 هـ. و 726هـ. بوده است. در ميان اقوال بر شمرده در بالا تنها قول امين احمد رازي- صاحب تذكره‌ي هفت اقليم- به اين سال‌ها صدق مي‌كند كه گفته است:
«به‌سال 725 مرغ روحش به عالم علوي طيران نمود. و روايت شده است كه در غيله‌ي شبستر در همان سال شهيد شده است.»
و با اين ترتيب توان گفت كه شيخ محمود شبستري در سال 693 هـ. از مادر زاده و در 725 هـ . از جهان رفته است.
در اين‌كه وفات شيخ محمود در هيچ يك از سال‌هاي 718 هـ. و 719 هـ. و 720 هـ. اتفاق نيفتاده، دليل ديگري نيز داريم:
سؤالات فلسفي امير حسيني هروي در سال 717 هـ. به شيخ رسيده و او پاسخ آن‌ها را در «الفاظ ايجاز في‌المجلس» گفته است و پس از چندي به خواهش «عزيز كارفرماي» با استفاده از آن سؤالات، كتاب گلشن راز را تهيه ديده است. چنان‌كه خود گويد:
گذشته هفده از هفتصد سال،
زهجرت، ناگهان در ماه شوال:
رسولي با هزاران لطف و احسان،
رسيد از جانب اهل خراسان ...
و در همان‌جا به اين موضوع نيز اشاره مي‌كند كه تاكنون رساله‌اي منظوم نساخته و هرچه نوشته، به نثر است:
همه دانند كاين كس در همه عمر،
نكرده هيچ قصد گفتن شعر.
و نيز:
نثر ار چه كتب بسيار مي‌ساخته،
به نظم مثنوي هرگز نپرداخت.
اما مي‌دانيم كه غير از «گلشن راز» و چند رساله‌ي منثور، دو كتاب منظوم ديگري به نام‌هاي «سعادت‌نامه» و «شاهدنامه» از او باقي مانده است كه مسلما، پس از اتمام گلشن راز، يعني پس از سال‌هاي 717 هـ. و 718 هـ.. سروده است و بي‌گمان اين چند سال را تا 725 هـ. زنده بوده است.
بدين‌گونه مي‌بينيم كه روايت شهادت وي در 725 هـ. مقرون به صحت است.
- توضیحات
- دسته: مقالات و نقدها