اخيراً مشاهده شد كه اشخاصی كتاب قارا مجموعه شیخ صفی الدین را کتابی جعلی و ساختگی معرفی کرده‌اند. در همين راستا، به حضور استاد رسيده، سؤالاتي در اين باب از ايشان كرديم. استاد با گشاده‌رويي مثل هميشه پرسش‌هاي ما را پاسخ گفتند.
مهندس سيد احسان شكرخدا
سوال اول : ماهيت ساختاري كتاب «قارا مجموعه» كه انتشار داده‌ايد چيست؟
جواب : كتاب «قارا مجموعه» كه گردآورنده و تدوين كننده‌ي آن من هستم، در سال 1380 براي اولين بار چاپ شد و همان گونه كه بر روي جلد و صفحه‌ي عنوان و صفحه‌ي شناسنامه‌ي آن تاكيد شده است، من گردآورنده‌ي مطالب اين كتاب هستم و همه‌ي مطالب آن منسوب به سلطان شيخ صفي الدين اردبيلي است و در هر بخش، منبع نسخه یا نسخه‌های خطی مربوط به آن را با مشخصات کامل ذکر کرده‌ام.
سوال دوم: آيا اين كتاب، نويسنده‌ي خاصي دارد يا از طرف نويسندگان ديگر نوشته شده است؟
جواب : نه، نويسنده‌ي خاصي ندارد. گردآورنده دارد كه من هستم و آنچه را هم كه من گردآوري كرده‌ام البته از سوي اسلاف ما نوشته شده است.
سوال سوم : لطفا محتويات اين كتاب را كه گردآوري كرده‌ايد به طور خلاصه توضيح دهيد؟
جواب : اول اشعار فارسي منسوب به شيخ صفي الدين را آورده‌ام سپس اشعار تركي را كه با تخلص «صفي» سروده نقل كرده‌ام و پس از آن چند رساله را كه در واقع تقريرنگاري مريدان از سخنان و منابر او بوده است در كتاب گنجانده‌ام. يكي از آن رساله‌ها «البويورق شيخ صفي الدين» نام دارد كه قبلا با همين عنوان در بغداد چاپ شده است و همه‌ي مطالب آن كه به شيخ صفي الدين اردبيلي نسبت داده مي‌شود از زبان شيخ صدرالدين پسر او نقل شده است و رساله‌هاي ديگر كه در ميان جنگ‌ها و سفينه‌ها پخش و پراكنده بودند.
هنر من اين است كه توانستم اين مطالب پراكنده را كنار هم بچينم و به عنوان مجموعه‌ي كلمات قصار، اشعار، منابر، تقريرات و مناقب شيخ صفي الدين چاپ كنم. كار من تقريبا شبيه كار سيد رضي و شريف رضي است كه سالها زحمت كشيده‌اند و كلمات قصار و خطبه‌ها و سخنان منسوب به مولاي ما را گردآوري كنند و از پراكندگي برهانند و در يك مجلّد تدوين نمايند و نامي نيز بر آن بفهمند و امروزه همه «نهج البلاغه» را از آن مولايمان مي‌دانند و درست هم است. اما مولاي ما نويسنده‌ي اين كتاب يا تدوين كننده‌ي آن نيست. حتي اين نام را هم چند قرن پس از رحلت مولاي متقيان، گردآورندگان بر روي آن نهاده‌اند. اما شكي نيست همه‌ي مطالب كتاب «نهج البلاغه» از آن حضرت علي است.
سوال چهارم : با توجه به اين توضيحات كه فرموديد چرا حاصل كار خودتان را «قارا مجموعه» ناميديد؟
من هر نامي مي توانستم بر روي حاصل كار خود بگذارم. مثلا مي‌توانستم بنويسم:« كلمات قصار و اشعار شيخ صفي» و يا هر نام ديگري بر آن بنهم. اما از آنجا كه مي‌دانستم شيخ صفي كتابي با نام «قارا مجموعه » (در معناي مجموعه‌ي كبير) داشته است كه صفويان آن را بسيار عزيز و گرامي مي‌داشتند و مجموعه‌اي از اشعار، كلمات قصار، نصايح و منابر او بوده است، از اين روي حاصل كار خود را چنين ناميده‌ام و در مقدمه‌ي كتاب نيز صراحتاً گفته‌ام كه به نظر اينجانب آن «قارا مجموعه»ي اصلي شبيه همين كتابي بوده است كه من تدوين مي‌كنم.
سوال پنجم : چه كسي يا كساني از «قارا مجموعه»ي اصلي خبر داده‌اند؟
جواب : اولين بار «غريبي تبريزي» شاعر شيعي دربار شاه تهماسب صفوي به اين نام اشاره مي‌كند. او «قارا مجموعه» را تقرير شيخ صفي و تحرير شيخ صدرالدين مي‌شناسد و ادعا مي‌كند كه بسياري از مطالب آن را شيخ صفي در رؤيا به وي تلقين كرده است. از غريبي گرفنه تا مرحوم محمد علي تربيت مولف كتاب «دانشمندان آذربايجان» بيش از ده نفر به وجود كتابي از شيخ صفي موسوم به «قارا مجموعه» اشاره مي‌كنند. مرحوم تربيت مي‌گويد:«.... بقايي و غريبي در تذكره‌ي فارسي و تركي خودشان كتاب به عنوان «قارا مجموعه» به حضرت شيخ نسبت داده و گفته‌اند نسخه‌ي آن مجموعه جز در خزانه‌ي كتب سلاطين صفويه در جاي ديگر موجود نيست و غريبي استطرادا قسمتي از محتويات آن را نيز ذكر كرده است.»
مينورسكي گفته است:«به نظر مي‌رسد كتاب قارا مجموعه وقايع خارق العاده‌ي زندگي شيخ صفي و اجداد او تا سال 725هـ. باشد.»
شاردن در سفر نامه‌ي خود تاكيد مي‌كند كه شاهان صفوي هنگام عزم سفر ، به «قارا مجموعه» مراجعه مي‌كردند و به ذكر مناقب شيخ صفي از آن مي‌پرداختند و نصايح وي را مي‌خواندند.»
من با توجه به اينكه اصل كتاب «قارا مجموعه» اكنون در دست نيست، بر اساس يك فرضيه‌ي ادبي آن را «شبيه سازي» كرده‌ام و حاصل كار خود را نيز «قارامجموعه» ناميده‌ام و همين را در جلد كتاب، صفحه‌ي شناسنامه و صفحه عنوان و مقدمه‌ي آن مشروحاً توضيح داده‌ام و گفته‌ام كه من تدوين كننده هستم.
سوال ششم: آيا قبل از شما هم كسي يا كساني حالات و سخنان شيخ صفي را گردآوري كرده‌اند؟
جواب: بله، من مطالب كتاب خودم را از همان رساله‌ها و بياض‌ها و سفينه‌ها گردآوري كرده‌ام و بعد از من كسان ديگري نيز پيدا شدند و دنبال كار را گرفتند و تئوري «قارا مجموعه»اي را كه اينجانب طرح اوليه‌ي آن را بيان كرده‌ام بر بنيادهايي استوار استحكام مي‌بخشند و اكنون نيز مشغول فعاليت علمي هستند. از آن ميان فرزانه‌ي جواني اين مجموعه را در «دانشكاه اديان» قم به فارسي ترجمه كرد و در اختيار فارسي‌خوانان هم گذاشت و در تركيه يكي از اساتيد جوان صفوي پ‍‍ژوه اجزاي ديگري از اين كتاب را كشف كرد وانتشار داد.
سوال هفتم : آيا قارا مجموعه به تركي نوشته شده است؟
جواب : بله، در همه‌ي منابع تاكيد بر آن است كه اين كتاب به تركي بوده است. اما، من در مجموعه‌ي «قارا مجموعه» كه خودم آن را گردآوري كرده‌ام اشعاري فارسي منسوب به شيخ صفي و هفده بيت گيلكي او را هم آورده‌ام.
سوال هشتم : استاد، حرف آخرتان را هم بفرمائيد؟
جواب : همان طور كه عرض كردم، اين اولين تجربه‌ي من در تنظيم و تدوين اشعار، كلمات، نصايح، منابر و مناقب شيخ صفي الدين و برپا سازي كتابي شبيه «قارا مجموعه»ي اصلي است كه قرن‌ها است حوزه‌هاي انديشگي عرفان تركي و فارسي را در جهان اسلام تسخير و آن را مهمترين حادثه‌ي زندگي علمي خود مي‌دانم و يقين دارم كه بعد از من، كساني پيدا خواهند شد كه به باز سازي نسخه‌ي اصيل «قارا مجموعه» موفق خواهند گشت و غبار ستم سده‌ها را از چهره‌ي زلال و نوراني آن خواهند زدود.