کتاب «مکتوبات و منثورات ترکی فضولی» با مقدمه، تصحیح و توضیحات: دکتر ح. م. صدیق در 204 صفحه به قطع رقعی توسط نشر تکدرخت و با همکاری بنیاد شکوهی منتشر شد.
دکتر صدیق کتاب را چنین معرفی کرده است:
«منثورات ترکی فضولی شامل پنج مکتوب و سه دیباچه، برای نخستین بار است که در کشورمان در یک جا و با مقدمه و توضیحات لازم منتشر می‌شود. گرچه در کشف و نشر این آثار، ما مدیون دانشمندان غیر ایرانی هستیم، اما چاپ‌های خارج از ایران اغلب دارای دشواری‌های خوانشی، فقد شرح و توضیح بر الفاظ، صنایع ادبی و ضعف در شیوه‌ی نگارش منثورات بوده است. امیدوارم این گام کوچک ما، در رشد جامعه‌ی فضولی‌شناسی که اخیراً در کشورمان جان گرفته است، مفید افتد.»
دکتر صدیق در این مقدمه‌ی 100 صفحه‌ای پس از معرفی فضولی و آثارش، انواع نثر در ادبیات ترکی را معرفی می‌کند و نمونه‌های متنوعی از آن به دست می‌دهد. ایشان ضمن استفاده‌ی بهینه‌ی قواعد ویراستاری جهت خوانش آسان متون پنجگانه‌ی مکتوبات فضولی، لغات دشوار را نیز معنی کرده‌اند.
فرازی از مقدمه‌ی استاد را در زیر می‌خوانیم:
در آغاز سال 1904 و خارج از منطقه‌ی تورفان، چرم نبشته‌های متون عیسوی و مانوی به زبان ترکی اویغوری کشف شده در عبادتگاهی با همین نام در نزدیکی روستایی به نام موتوق در مدرسه‌ای محصور به دست آمده است. از ترکزبانان اویغوری که دین آنان «بودایی» بوده اثری به نام بیلگه رکان نیز اکنون در دست است.
این اثر مشتمل بر یک یۆکۆنج Yükünc و 28 اؤلۆش Ölüş است که اولی در معنای مقدمه و دومی در معنای بخش به کار می‌رود.
کتاب بیلگه رکان که به الفبای اویغوری بر جای مانده، در همین عبادتگاه یافت شده است.
متن و ترجمه‌ی این کتاب در سال 1960 از سوی دکتر شناسی تکین در ارضروم منتشر شد.
اینک، نزدیک چهار هزار اثر مکتوب به زبان اویغوری بر پوست وجود دارد که از سوی اویغورشناسان در حال بررسی و موشکافی است.[1]
نخستین آثار منثور تركی بعد از اسلام، ماهیت دینی دارند. از آن‌جا كه دین اسلام زندگی فردی و سرتاسر فعالیت‌های اجتماعی انسانی را نظم می‌داد، مدت زمان درازی متون نثری به موضوعات دینی اختصاص یافت. تفاسیر قرآن، كتب حدیث، عقائد، فقه، متون تصوفی از نخستین آثار منثور تركی هستند. كتاب‌های تفسیر گاهی از عربی و فارسی ترجمه می‌شد و گاهی نیز از سوی خود تركان نوشته می‌شد. مانند تفسیر خضر بن گول بیگی، یا تفسیر ابن عرب شاه و یا تفسیر جواهر الاصداف كه به اسفندیار جاندار اوغلو اهدا شده است. از نخستین كتب حدیث هم می‌توانم به كتاب یكصد حدیث از ضریر ارزنة الرومی اشاره كنم. در كنار این كتاب‌های منثور، می‌توانم به ترجمه‌ی تركی آذری از عهدنامه‌ی مالك اشتر اشاره كنم. این ترجمه در نیمه‌ی اول قرن پنجم هجری در تبریز به فرجام آمده است و یگانه نسخه‌ی خطی آن در موزه‌ی چهلستون اصفهان محافظت می‌شود.[2]
از كتاب‌های اولیه‌ی تركی در موضوع عقاید، می‌توان به كتاب سراج القلوب اثر احمد دایی، مفتاح الجنة از همو و ترجمه‌ی كتاب حصن‌الحصین اشاره كرد.
در موضوع‌های فقهی نیز به زبان تركی در طول قرن‌ها آثار منثور متعددی به شیوه‌ی خاص تألیف شده است كه می‌توان به این شیوه‌ی نثر "شیوه‌ی آخوندی" نام داد. نخستین نمونه‌های آن كه شامل فتواها و سؤال و جواب‌ها نیز می‌شد، مربوط به فقهای اهل تسنن است كه پیش از دوارن صفویه در ماوراءالنهر و یا در آسیای صغیر نگاشته شده‌اند. در میان آن‌ها كتاب فتاوی ابوالسعود و دو كتاب نورالفتاوی و بهجة الفتاوی از همه معروف‌تر است. نثر این كتاب‌ها بسیار روان، ساده و نزدیك به محاورات مردمی و قابل فهم برای عوام است.
از كهن‌ترین آثار منثور تصوفی می‌توان از كتاب مزكّی النّفوس اثر اشرف اوغلو عبدالله رومی (وفات 874 هـ. ) بنیانگذار طریقت اشرفیّه یاد کرد كه در واقع نوعی مرامنامه‌ی این طریقت به شمار می‌رود و در موضوعاتی مانند فقر، آداب مرید، قناعت، توكل، عزلت و جز این‌ها به نگارش درآمده است و اهمیت زیادی در طریقت‌شناسی تركی دارد. ترجمه‌ی فارسی از آن نداریم. دیگر دو كتاب مغارب الزمان و انوار العاشقین از احمد بی‌جان و رساله‌ی قایغوز از قایغوسوز ابدال پیر یونس امره كه هر دو از آذربایجان غربی برخاستند و خالق نخستین نمونه‌های شعر صوفیانه مهم هستند. كتاب دلگشا نیز از اوست. نام دیگر آن بُدَلانامه است. وی رساله‌ی دیگری با نام كتاب مغلطه هم دارد. هر سه كتاب در واقع نوعی ماهیت آداب مرید دارند. نثر آن‌ها بسیار ساده و روان است.
[1] http://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_index.htm
[2] این مکتوب را این‌جانب با معاضدت آقای ابراهیم رفرف بازخوانی کردم و در تهران انتشار دادم:
وارلیق (پاییز و قیش 1378)، ش. 114- 115، ص 74-85.