مکتوب حکمت اسلوب از زبان افصح الشعرا، مولانا فضولی بغدادی ـ علیه الرحمه ـ
به خدمت حضرت نشانجی پاشا ـ حفظ الله تعالی ما یخاف و یخشا ـ .
ممالک مُلک‌آرای عالم، و حاکمِ حکمت‌فزای اقالیم حِکم، معموره‌ی جهانی، وقف ارباب استرزاق ائدیب، تولیت‌ین ملوکِ عدالت شعار و حکّامِ مرحمت دثاره تفویض ائتدیکجه و خانقاهِ تنگنای عرصه‌ی امکاندا آثار ارباب استحقاق اولوب، هر فردینه مقدارینجا خزانه‌ی غیبدن وظیفه‌ی مستمره ائتدیکجه، اول مُملئ ارقامِ دیوانِ خلافتین قلمِ مشکبارلاری مفتاحِ کنوزِ اربابِ[1] ارزاقِ اصحابِ استحقاق اولا.
و اول ناقیِ اعلامِ استحکامِ بنیانِ سلطنتین رقمِ عنبر نثارلاریندا حدایق ِاحداقِ اربابِ نظر بصارت بولا.
شرح شمه‌‌‌ی ثنا و رفع رقعه‌ی شمّه‌ی دعادان سونرا.
نظم
عرض ائده‌ر خاکسارِ بی‌مقدار،
بنده‌ی کمترین، فضولی زار.
کی مقیمِ مقامِ عزلت ایکن،
ساکنِ گوشه‌ی قناعت ایکن،
باشیما دوشدو جاه سئوداسی،
ذوقِ اهلِ طمع تمناسی.
هوسِ کسبِ ننگ و نام ائتدیم،
طلبِ رفعتِ مقام ائتدیم.
ایسته‌دیم کیم علوّ قدر بولام،
مظهرِ لطفِ پادشاهی اولام.
بیلمه‌دیم کیم شکسته حال اولورام،
حسد اهلینه پایمال اولورام.
طمع اتراره خادم اولماق ایمیش،
سُفهایه ملازم اولماق ایمیش.
کیم کی، الله دان ایا ائیله‌ر،
غیر درگاهه التجا ائیله‌ر.
حاصلی ذلّت و خسارت اولور،
رختِ اُمیدی یأسه غارت اولور.
الحاصل، فرقِ اقتداریمی افسرِ قناعت ایله و قالب اعتباریمی، خلعتِ عزلت ایله مزیّن قیلیب و تملیکِ عوالمِ معنایی تسخیرِ اقالیمِ صورتدن ائیرک بیلیب، پادشاهِ مُلکِ استغنا و حاکمِ علی‌الإطلاقِ ممالکِ فقر و فنا ایکن، جوهرِ ذاتیم اقتضای تکمیل ائدیب و صورتِ سلوکومدان رنگِ توکل گئدیب، عالمِ همّتدن بیر سروشه ملهم اولدوم و بو الهامی اصغا قیلدیم کی: ای غافل! عالمِ صورت مظهرِ صفاتِ الاهیدیر و مهبطِ انوارِ حظوظاتِ نامتناهی‌دیر، هر آیینه مُلک مَلَکوتدان منفک اولماز و خصایصِ مُلکدن بهره‌مند اولمایان اسرارِ ملکوته دسترس بولماز. لاجرم، حکّامِ مُلکه توسّل موجب حصولِ مواهبدیر و مُلوکِ عصره توصل، باعث وصولِ مطالبدیر. و حدیث صحیحدیر کی السُّلطانُ ظلِّ الله، و آندان استغنا خطادیر. و خبر صریحدیر کی لارتبة فوق رتبة السُّلطان الأ لنبیّ مرسل او ملک مقرب، و آندان انحراف ناروادیر. خصوصاً بیزیم پادشاهیمیز کی رتبه‌ی سلطنتی معنیده پایه‌ی خلافتدیر و سریر حکومتی حقیقتده مسند امانتدیر.
قطعه
پادشاه بحر و برّ، سلطان سلیمان ولی،
اول کی محض عدلدیر، ذات ولایت پروری.
خالی آندان اولماسین یارب! ولایت تا ابد،
کیم، ولایتدن دگیل خالی صفای جوهری.
القصه، بو تحریک ایله درگاهِ مُعلاّدن بیر نصیبه طالب اولوب و ارکانِ دولتدن سعادتِ امداد و شرفِ اسعاد بولوب، دوققوز افلاکه استغنا اورارکن اوقافدان دوققوز آقچا وظیفه‌یه قناعت قیلیب عرض آلدیم. و برات اۆچۆن درگاهِ عالم‌پناهه ارسال ائدیب وصولینه مُترصّد اولدوم. مدّت ترصّد منقضی اولدوقدا و ایامِ انتظار سرانجام بولدوقدا مبشّرلرکی مژده‌ی تشریف بشارت[2] یئتیردیلر منه بیر مثالِ میمون و براتِ همایون گتیردیلر حلیه‌ی معارف ایله آراسته و زیورِ عرفان ایله پیراسته. عنبرِ سوادیندا صبغت ـ واللیل اذا سجی ـ و کافور بیاضیندا صفوت[3] ـ والصبح إذا تجلی ـ صحیفه‌سینده سطور خطّ سحابِ امطار، مواهب و خطوَطینده افرادِ نقطِ کالکواکب، انوارِ مطالبِ مشابهِ صدف دور ایدی، لؤلؤی سیراب ایله مملو دریای مکارم تموّج ائدیب کناره سالمیش. و مماثل نافه‌ی ختن مشک ناب ایله دولوب قائدِ عزّ و احترام ایله وارد اولموش فاتحه‌ی عنوانی کریمه‌ی- هوالحق المبین- و خاتمه‌ی تاریخی - العاقبة للمتقین- غایت مضمونی- ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء والله ذوالفضل العظیم- نهایت مفهومی- إنّه من سلیمان و إنه بسم الله الرحمن الرحیم- .
نظم
زهی، مثال شریف و نشان عالی شان!
زهی، مراسله‌ی ذوق بخش و فیض رسان!
زهی، هلالِ سپهرِ عواطف و اشفاق!
زهی، کلید کنوز مراحم و احسان!
زهی، صحیفه‌ی صافی‌دلِ صفا انگیز!
زهی، جریده‌ی عنبر نثار و مشک افشان!
حقّا کی، اول اولو[4] آیت رحمت نزولوندا خاطرِ فاتره پیک سرور[5] سرایت ائتدی کی، وصفی قابلِ تقریر ده‌گیل و خارجِ احاطه‌ی تحریردیر. و اول سرمایه‌ی دولت وصولوندا قلبِ منکسره بیر سرور ائتدی کی ذکری مافوقِ احتمالِ تقریردیر. بیت :
نفسه آنینلا یئته‌ن ذوقدن اولدوم آگاه،
قلت أنّی لک قالت هو من عند الله.
مجملاً امیدِ تمام ایله اختیارسیز دوردوم. و ابرازِ حکم اۆچۆن متولّیِ اوقاف حضورینه اوز اوردوم.
الحق، متولّی ملاقاتینا فرصت دۆشمه‌دی. و آنین دامنِ ملازمتینه دستِ نیل ایریشمه‌دی. اما دیوان البلاغتینه تهجّم ائتدی. چون انحسِ اوقاتدا و اضعفِ حالتده حضورلارینا گئتدیم، بیر جمع گؤردۆم، حکایتلری پریشان. نه صفادن آندا اثر و نه صدقدن آندا نشان وار. جمعیتلری دامِ حِیل، حضارِ مجلسلری - اولئک کالانعام بلهم اضل- حرکاتِ ناهموارلاری مثابه‌ی سوهان روح و کلماتِ پُرآزارلاری مشابه امواجِ طوفانِ نوح.
سلام وئردیم رُشوت ده‌گیلدیر، دئیه آلمادیلار. حکم گؤستردیم فایده‌سیزدیر دئیه ملتفت اولمادیلار. اگرچی ظاهرده صورتِ اطاعت گؤستردیلر، اما زبانِ حال ایله جمیع سؤالیما جواب وئردیلر:
دئدیم:«ـ یا ایها الاصحاب! بو نه فعلِ خطا و چینِ ابرودور؟»
دئدیلر:«ـ متصل بیزیم عادتیمیز بودور.»
دئدیم:«ـ منیم رعایتیمی واجب گؤرمۆشلر و منه براتِ تقاعد وئرمیشلر کی، اوقافدان همیشه بهره‌مند اولام و پادشاها فراغت ایله دعا قیلام.»
دئدیلر:«ـ ای مسکین! سنین مظالمینه گیرمیشلر و سرمایه‌ی تردّد وئرمیشلر کی، مدام فایده‌سیز جدال ائده‌سن و نامبارک اوزلر گؤرۆب، ناملایم سؤزلر ائشیده‌سن.»
دئدیم:«ـ براتیمین مضمونو نه اوچون صورت بولماز؟»
دئدیلر:«ـ زوایددیر، حصولی ممکن اولماز.»
دئدیم:«ـ بؤیله اوقاف زوایدسیز اولورمو؟»
دئدیلر:«ـ ضروریاتِ آستانه‌دن زیاده قالیرسا، بیزدن قالیرمی؟»
دئدیم:«ـ واقف مالین زیاده تصرف ائتمک وبالدیر.»
دئدیلر:«ـ آقچاماز ایله ساتین آلمیشیز، بیزه حلالدیر.»
دئدیم:«ـ حساب آلسالار بو سلوکونوزون فسادی بولونور.»
دئدیلر:«ـ بو حساب قیامتده آلینیر.»
دئدیم:«ـ دُنیادا دخی حساب اولور، خبرین ائشیتمیشیز.»
دئدیلر: «ـ آندان دخی باکیمیزین یوخدور کاتبلری راضی ائتمیشیز.»
گؤردۆم کی سؤالیما جوابدان غیری نسنه وئرمزلر و بو برات ایله حاجتیم روا قیلماغین روا گؤرمزلر، ناچار تَرکِ مجادله قیلدیم و مأیوس و محروم، گوشه‌ی عزلتیمه چکیلدیم.
من براتیندان اهانت چکدیگیم اۆچۆن منفعل، براتیم مندن فایده‌سیز عذاب گؤردۆگۆ اۆچۆن خجل. اول شاهدِ مجروح گیبی تقریردن پشیمان، من مدعیِ کاذب گیبی تشنیعدن پریشان. اول آیت منسوخ گیبی ممنوع‌العمل، من امّتِ ممسوخ گیبی مقطوع الأمل:
قطعه
من آنا فتنه، اول منه آفت،
متنفّر من آندان، اول مندن.
من آنا غصه، اول منه محنت،
متنکّر من آندان، اول مندن.
القصه، شدتِ حرمان کماله یئتدیکده و دریای حیرت طغیان ائتدیکده خاطریمه بو یئتدی و قلبیمه بو معنی سرایت ائتدی کی، البته مطلع مکارمدن طالع اولان آفتابِ مکرمت احتجابِ سحابِ تیره‌یی قبول ائتمز. و منبعِ مراحمدن تَرشّح قیلان زلالِ مرحمت گردباد[6] تزلزلدن غبار فنا دوتماز. عنقریب مانعینه مانع بولونور و دافعینه دافع ظاهر اولور.
قطعه
حاش‌لله کیم، فراغت گنجینین سکانینا،
مطرحِ مکر اولا درگاهِ خلافت دستگاه.
حاش لله کیم، قناعت گنجینین مشتاقینا،
اژدر بیداد اولا طغرای حکم پادشاه.
خداوندا! مخفی بویورلامایا و مستور اولانمایا کی وارد اولان براتِ همایون مضمونو ارسال اولونان عرضه مطابق اولماییب عبارتینده لفظِ زواید زایدمند واقع اولموشدور و لفظِ زوایددیر کی، اونون میزان تصرّفونده مقدارین ناقص قالمیشدیر.[7]
فی‌الواقع اگر لفظِ زوایددن غرض بو ایسه کی، وظایفِ خدّام و رواتبِ اربابِ تقاعد و اخراجاتِ عَلیقُ‌‌الدّواب و علفِ عوامل و مایحتیاجِ حفر و بنادن سونرا بنده‌یه بیر فایده مترتّب اولا، حقیقتده درگاهِ مُعلاّدن بؤیله اشارت اولانماقدیر کی، بنده‌ی واجب التقصیر فضولیِ حقیر استعدادِ تقدم و استحقاقِ تکرّم دعواسین قیلیرکن و کمندیزین اکثر اربابِ استحقاقدان مقدّم بیلیرکن مرحمت ملوکانم و مکرمت خسروانم ظهوره گتیریب و براتِ سخاوت آیاتی وئردیم. و بویوردوم کی، من بعد رتبه‌ی اقتدارین و پایه‌ی اعتبارین جمیع گدالاردان، بلکه بهایمدن، و داشدان و توپراقدان اخصّ و ادنا بیله، و بیهوده تصرّفِ برات قیلیب مرتبه‌سیندن خبردار اولا. بی‌تکلّف بو مرتبه‌یه قناعت ائتمک سهلدیر، و بو عنایته ممنون اولماق نهایتِ جهلدیر.[8] حقا کی، بو واقعه‌دن منیم ملالت چکدیگیم، چکدیگیم رنج و ائتدیگیم خرج و خسارت اۆچۆن ده‌گیلدیر. محضاً تحریرینده حضرتینیز چکدیگی اَمَک اۆچۆندۆر کی، ضایع اولدو. نئده‌لیم؟[9] الدن نه گلیر؟ خزانه‌ی غیبدن[10] عوض میسّر اولا، و قلمِ قضا تدارک قیلا.
قطعه
سرورا! گردشِ سپهرِ کبود،
هرگز اولماز موافقِ مقصود.
باغلاماز هر شکوفه، میوه‌ی تر،
اکثر بتیدیگی یئرینده ایسته‌ر.
گرچی اندوه و محنتیم چوخدور،
هئچ کیمدن شکایتیم یوخدور.
طالعیمدیر منه جفا گتیره‌ن،
هر بیر آنیندا مین بلا گتیره‌ن.
یوخسا درگاهِ پادشاهِ زمان،
لطفه منبعدورور مروّته کان.
وار امیدیم کی اول بلند مقام،
اولا پاینده تا زمانِ قیام.
سرفراز اولا جمله اعیانی،
بی‌تزلزل جمیعِ ارکانی.
منبع: ملا محمد فضولی در تحقیقات دکتر ح. م. صدیق، تهران،تکدرخت، 1393.