مثنوی «لیلی و مجنون» اثر حکیم ملا محمد فضولی به تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق در 384 صفحه در قطع وزیری توسط نشر اختر در تبریز پس از سه سال انتظار در 3102 بیت چاپ شد. با چاپ این اثر، «قیرخ حدیث» و «رساله معمیات» از ملا محمد فضولی باقی مانده است تا توسط استاد، تصحیح شود که قیرخ حدیث آماده چاپ است و رساله معمیات نیز هم اکنون در حال تصحیح توسط ایشان میباشد.
این مثنوی در سه بخش: مقدمه، متن لیلی و مجنون و فهارس چهارده گانه تدوین شده است. چند ویژگی مهم و شاخص در این چاپ، وجود دارد که در هیچ یک از چاپ‌های قبلی نبوده است:
اول اینکه این مثنوی با منظومه‌ها و داستان‌های لیلی و مجنون در سه زبان فارسی، عربی و ترکی جغتایی تطبیق داده شده است: در زبان فارسی با لیلی و مجنون نظامی، امیر خسرو دهلوی و جامی، در ترکی جغتایی با لیلی و مجنون امیر علیشیر نوایی و در زبان عربی با دیوان منسوب به «قیس» و داستان‌هایی که درباره‌ی «قیس» آمده است. تفاوت‌ها و تمایزات این داستان‌ها در مقدمه توسط استاد تشریح و مثال‌های عربی به شعر ترکی ترجمه شده است. به عنوان مثال، دکتر حسین محمدزاده صدیق داستان «مجنون در کعبه» را در تمامی منظومه‌های ترکی و فارسی و عربی با هم مقایسه کرده‌اند. (ص 30)
دوم، استاد علاوه بر این که پنج چاپ معتبر و مهم این اثر یعنی اولین چاپ سنگی تبریز، چاپ تصویر افکار، چاپ انتقادی شامل جمشیداف، چاپ 1966 باکو توسط حمید آراسلی، چاپ 1958 آنکارا را مقابله کردند، دو نسخه‌ی خطی نیز در کتابخانه‌ی شهید مطهری (سپهسالار سابق) یافتند که هیچ یک از پنج چاپ فوق بدان دسترسی نداشته‌اند.
سوم، تمامی نسخه بدل‌ها (145 مورد) در انتهای متن مثنوی آمده است و دیگر نیاز نیست تا مصححین و محققین به امر دشوار و وقت‌گیر مقابله‌ی نسخه‌ها مبادرت ورزند بلکه می‌توانند با بِه گزینی کلمات مناسب، چاپ‌های جدید لیلی و مجنون فضولی را به روایت‌های گوناگون منتشر کنند.
هم از این روی می‌گویم که این چاپ تا زمان حال، صحیح‌ترین و کامل‌ترین متن تصحیح شده‌ی مثنوی لیلی و مجنون فضولی است.
دکتر صدیق در مقدمه‌ی کوتاه فارسی درباره کتاب چنین نوشته اند:
«در تهیه‌ی متن علمی انتقادی از مثنوی لیلی و مجنون، چاپ شامل جمشید اف را که از روی نشر ادیسیون کریتیک حمید آراسلی انتشار یافته است، اساس قرار دادیم و آن را با چاپ معروف به تصویر افکار و چاپ 1274هـ . تبریز مقابله کردیم. مقدمه‌ای نیز در مقایسه‌ی لیلی و مجنون فضولی با آثار مشابه از نظامی گنجوی، امیر خسرو دهلوی و عبدالرحمن جامی بر آن افزودیم.
و اینک کتابی از آثار منظوم ترکی شاعر، متفکر، حکیم و ادیب بی‌نظیر تاریخ ادبیات اسلامی و اعجوبه‌ی جهان اندیشه که آثار ماندگاری در سه زبان ترکی، عربی و فارسی بر جای نهاده است، پیش روی خواننده است. برای سهولت مراجعه به متن اشعار، فهرست‌های گوناگون نیز بر کتاب افزوده‌ایم که امیدواریم خدمتی ناچیز برای ارادتمندان فضولی به حساب آید.»
مقدمه ای که ایشان نوشته اند در 28 بخش به شرح زیر است:
1. یازیلیش سببی
2. مجنون کیمدیر؟
3. لیلی کیمدیر؟
4. ایلک یازیلی عاشقانه ناغیل
5. «لیلی و مجنون» ناغیلی
6. عشقین باشلانغیجی
7. نوفل ناغیلی
8. مجنونون ائلچیلیگی
9 . لیلی‌نین ائولنمه‌سی
10. گیزلی عشق
11. عشق اسراری‌نین افشاسی
12. ابدی عشق
13. اؤیود وئرمه
14. مجنون و کعبه
15. لیلی‌نین آتاسی‌نین خلیفه‌یه شکایتی
16. ایتین آیاغین اؤپمه
17. مجنون و آهو
18. کُثَیّر و مجنون
19. مجنون و لیلی‌نی اطعام ائتمه
20. قوشون مجنون باشیندا یووا سالماسی
21. مجنونون آتاسی‌نین اؤلومو
22. مجنونون آناسی‌نین اؤلومو
23. مجنون و سلام بغدادی
24. لیلی‌نین اری‌نین اؤلومو
25. مجنونون اؤلومو
26. نظامی و فضولی اثرلری‌نین اساس فرقلری
27. نوانی‌نین «لیلی و مجنون» مثنویسی
28. حاضرلادیغیمیز نشر
استاد «سبب سرودن» این مثنوی را از زبان ملا محمد فضولی چنین بیان کرده اند:
یازیلیش سببی
فضولی لیلی و مجنون مثنویسینی 963 هـ. ایلینده قورتارمیشدیر.یازیلیش سببی، اوندان تورکلرین بو منظومه‌نی تورکجه‌میزه قازاندیرماغینی طلب ائتمه‌لری حساب ائدیلیر. اونلار فضولی‌یه دئییرلر:
لیلی ـ مجنون عجمده چوخدور،
اتراکدا بو فسانه یوخدور.
تقریره گتیر بو داستانی،
قیل تازه بو اسکی بوستانی.
فضولی ایسه، اونلارا جواب اولاراق، بو منظومه‌نی، حقیقی عشقی آچیقلاماغا بیر بهانه سایا بیله‌رک، یازاجاغینی بیر رباعی ایله دیله گتیریر:
توتسام طلب حقیقته راهِ مَجاز،
افسانه بهانه‌سیله عرض ائتسه‌م راز.
لیلی سببیله وصفین ائتسه‌م آغاز،
مجنون دیلی ایله ائتسه‌م اظهار نیاز.
او، لیلی و مجنون ماجرالارینی نظمه چکمکدن اؤنجه، زمانه‌دن شکایته باشلاییر:
دون دیده‌ى تر قیلیب گهربار،
گردونه دئدیم کی:«ـ ای جفاکار!
هرگز روشیند‌ن اولمادیم شاد،
دامِ غم و محنتیندن آزاد.
احبابه نقیض دُور ائده‌رسن،
اربابِ کماله جُور ائده‌رسن.
مجنون اگر اولسا ایدی جاهل،
اولمازدین اطاعتینده کاهل.
و همین شکایتلر آراسیندا زمانه الیندن چکدیگی ظُلملردن ده دانیشیر:
من هم، گر اولایدیم اهل تزویر،
ائتمزدین اعانتیمده تقصیر.
سندن غرضیم اولوب سرانجام،
دُورونده منه اولوردو آرام.
چون اهلِ وقار و ننگ و عارام،
جُورونله همیشه خوار و زارام.
لیلی و مجنون ناغیلی عرب آراسیندا باش وئرمیش اسکی بیر عشق ماجراسیندان قایناقلانماقدادیر.»
در بخش دیگری استاد به معرفی ده فصل آغازین این مثنوی قبل از شروع داستان لیلی و مجنون مشغول میشوند:
«لیلی و مجنون» ناغیلی
فضولی لیلی و مجنون مثنویسینه گؤزه‌ل بیر فلسفی ـ عرفانی مقدمه یازمیشدی. بو کتابین یاخین یوز ایلده‌کی نشرلرینده، عمومیتله، 300 بِیته یاخین اولان بو درین مضمونلو مقدمه ناشرلر طرفیندن حذف ائدیلمیشدیر. بیز بو مقدمه‌نی / ت./ و / ف./ چاپلاریندان آلیب بر پا ائتدیک. مقدمه بیر نئچه بؤلومدن عبارتدیر:
1. بیرینجی بؤلومو تحمیدیه‌دیر. 19 بِیتلی بو بؤلومون بیر بِیتی تورکجه، اوچ بِیتی عربجه و قالانی فارسجادیر. بورادا شاعر اؤزو دئدیگی کیمی، حمد ایله استدعای حصول مطلب ائدیر. تانرینی واهب المکارم، صاحب المراحم، ازلی فی البدایه، ابدی فی النهایه و بی‌شبه و شریک بیلیر و اؤزونو دردمند، آشفته، زار و مستمند آدلاندیریر. تانریدان توفیق و لطف ایسته‌ییر کی اوره‌گینه آیدینلیق گتیرسین و ادراک چیراغینی یاندیرسین.
2. ایکینجی بؤلومده تانری‌نین بیرلیگین و گوجون و بیلیگین تمجید ائده‌رک انسانین تانری قارشیسیندا حیرته دوشدوگونو دیله گتیریر و دئییر:
اندیشه‌ی ذات قیلماق اولماز،
بیلمک بو یئته‌ر کی بیلمک اولمار.
ائتدین گره‌گین گر آز و گر چوخ،
بیر نسنه گره‌کلی یوخ کی اول یوخ.
اشیا نئجه سندن اولسون آگه؟
القُدرت و البقاء لله.
3. اوچونجو بؤلوم گؤزه‌ل بیر مناجاتدیر. بورادا شاعر تانری درگاهینا تضرّع ائده‌رک دئییر کی عقل ایله جان تانری امانتی‌دیر و تانریدان توفیق ایسته‌ییر کی عقل و جان خوار و زار اولماسینلار.
4. مناجاتدان سونرا، شاعر 19 بِیتلی بیر اؤیگو قصیده‌سی گتیریر. رمل بحرینده اولان بو اؤیگو قصیده‌سینده، فضولی تانرینی اؤیور، و اؤز نفسیندن گئچدیگی اوچون، تانریدان رضا ایسته‌ییر.
5. مقدمه‌نین بئشینجی بؤلومونده، شاعر یارادیلیش و کائنات حقّینده فلسفی سؤاللار گتیریر و دئییر:
بیهوده دگیل بو کارخانه،
بی‌فایده گردش زمانه.
فکر ائیله و گؤر نه‌دیر بو اسلوب،
نه صانعه‌دیر بو صنع منسوب؟
و نتیجه آلیر کی انسان ادراکی یارادیلیش اسرارینی کشف ائده بیلمز. و سون اولاراق دئییر:
فاش اولدو کی سرّ حقّ نهاندیر،
عالمده نشانی بی‌نشاندیر.
6. آلتینجی بؤلومده انسان سعادتی یولو، یالنیز «تقلید شریعت رسول» ایله اله گلهجه‌گینی سؤیله‌ییر و دئییر:
دامانِ طریق شرعی توتغیل،
هر نه کی خلاف شرع، اونوتغیل.
7. مقدمه‌نین یئدینجی بؤلومو، اسلام پیغمبری نعتی‌دیر. 45 بِیتدن عبارت اولان بو بؤلوم، ادبیات تاریخیمیزین ان گؤزه‌ل نعتلریندن ساییلیر.
8. سکگیزینجی بؤلوم 40 بِیتلیک بیر معراجیّه‌دیر. بو معراجیّه‌ده، فضولی اؤزونون نجومی بیلیگینی ده اوزه چکیر.
9. دوققوزونجو بؤلوم ایسه عربجه، فارسجا و تورکجه اوچ دیللی بیر قصیده‌دیر. بو قصیده اسلام پیغمبری شأنینده‌دیر.
10. اونونجو بؤلوم ساقی‌نامه‌نین باشلانغیجی ساییلیر. ساقی‌نامه 277 ـ نجی بیت‌دن باشلاییر و 373 ـ نجو بِیتده قورتاریر.
بیز بوردا مجنون و لیلی‌نین عاشقانه ماجرالارینی، حکیم فضولی‌نین مثنویسی اساسیندا عربجه قایناقلار، فارسجا نظامی، امیر خسرو دهلوی و جامی‌نین یازدیقلاری مثنویلر ایله قیسساجا مقایسه ائدیریک:
عشّاق العرب کتابیندا ابو عمرو شیبانیدن نقل اولوب کی لیلی، مهدی بن سعد بن مهدی بن ربیعه بن مریش بن کعب بن ربیعه بن عامربن صعصعه‌نین قیزی ایدی. و«امّ مالک» یا «امّ تَعمر» لقبی واری ایدی. مجنون ایسه اوشاقلیقدا چؤللرده قویون ـ قوزو اوتارارکن، اونو سئومیشدیر:
تَعَشّقتُ لیلی و هی ذاتُ ذؤابَه،
وَ لَم یَبدُ للاَترابِ مِن ثَدیها حَجمُ.
صغیرینِ تَرعَی الَیهمَ یا لیت اَننّا،
اِلی الانَ لم نَکبرْ وَ لَم تَکبّر الَیهمُ.
[چئویری:
آلنینا دوشندن ساچی لیلی‌نین،
چیخمامیش دؤشونده ناردنه‌لری،
اونا کؤنول وئردیم، اونو سئودیم من،
بئله‌لیکله اولدوم دلی، سرسری!
چپیش اوتاریردیق هر ایکیمیزده،
داغلاردا ـ داشلاردا، اوشاق وقتینده.
کش کی هئچ بیریمیز بوی آتمایایدیق،
چپیشلرده یالقیز قالایدی اوردا!
ابن کلبی‌نین یازدیغینا گؤره، «مجنونون بیر گون، دوه اوستونده گئده‌رکن، «کریمه» خیمه‌سینه یولو دوشدو. اورادا دوه‌نی نحر ائتدی، قبیله آروادلاری یانیندا «لیلی» ایله اوتوروب دانیشماغا باشلادی. بو آرادا، «مُنازل» آدلی بیر گنج آروادلارین یانینا گلدی. مجنون ایسه راحتسیزجاسینا، بو شعری دئدی:
«اَاَعْقِرُ مِن جَرّا کَریمَه نَاقَتی،
وَ وَصلی مَفروشٌ لِوصْلِ مُنازِل. »
نظامی‌نین مثنویسینده، مجنون اون یاشیندا مکتبه گئتدی و اورادا لیلی‌نی سئودی:
از دلداری که قیس دیدش،
دل داد و به مهر دل خریدش.
او نیز هوای قیس می‌جست،
در سینه‌ی هر دو مهر می‌رست.
(ص. 61)
جامی‌نین گؤروشونجه، عشق انسانین پالچیغیندادیر و هر لحظه بیر دلبره ساری مِیل ائده‌ر،جامی، عرب قایناقلارینا دایاناراق، «کریمه» و «قِیس» ماجراسینی نقل ائدیر و دئییر:
کای دل کم یار بی‌وفا گیر،
در زاویه‌ی فراق جاگیر!
(ص. 767)
مجنون، لیلی‌نی گؤره‌رکن، یوخو گؤزوندن قاچیر:
هر موی ز زلف او کمندی،
بر پای دلی نهاده بندی.
(ص. 769)
امیرخسرو دئییر کی «قِیس» بئش یاشیندا مکتبه یوللاندی و قیزلار ایله هم درس اولدو:
ایشان همه را به قیس میلی،
وان سوخته در هوای لیلی.
لیلی خود از او خراب‌جانتر،
گشته نفس از نفس گران‌تر.
فضولی‌نین منظومه‌سینده ده بونا بنزه‌ر بِیتلر واردیر:
دیلدن دیله دوشدو بو فسانه،
فاش اولدو بو ماجرا جهانه.
کیم:«ـ قِیس اولوبان اسیر لیلی،
لیلی دخی سالمیش اونا مِیلی». (ص. 110)
در انتها بخشی از مناجات حکیم ملا محمد فضولی را در زیر می آوریم:
بو
شکوفه ی گلزار توحیددیر
و نوباوه ی بوستان تمجیددیر
20 ای مونس اهلِ ذوق، یادین!
ابواب امل کلیدی آدین.
ای گنجِ عطا طلسمی اسمین!
سن گنج نهان، جهان طلسمین.
ای جودو، وجودِ کَونه واهب!
ذاتی گیبی اعترافی واجب.
ای سلسله‌ی وجودا ناظم!
رزّاق اراذل و اعاظم.
ای پرده‌کش رموزِ مبهم!
مستحفظِ انتظامِ عالم.
25 ای نقشِ طرازِ صفحه‌ی خاک!
صاحب رقمِ خطوطِ افلاک.
ای محتسب جهات ارکان!
کانِ گهر وجوب و امکان.
ای مبدأ فيضِ آفرینش!
سندن روشن چراغ بینش.
ای پرده‌ی ماسِوا نقابین!
سندن اؤزگه، سنین حجابین.
ای سرّ وجودون امرِ معلوم!
موجود همین سن، اؤزگه معدوم.
30 ای یئددی گول و دوقوز گلستان!
فيض کرمینله سبز و خندان.
ای واری یوخ ائیلیه‌ن، یوخو وار!
یوخ وارلیغیندا ظنّ و انکار.
ای شاهد و غيب پرده‌داری!
فكرین گولِ معرفت بهاری.
ای عالمه فيض جود سندن!
خلقه شرفِ وجود سندن.
ای جمله جهان سنه رضاجو!
سندن خالی، سنینله مملوّ.
35 ای شمعِ ازل فتیله سوزو!
بزمِ ابد انجمن فروزو.
ای شبه و شریکدن منزّه!
سرِّ ازل و ابددن آگه.
ای باری خدای عالم آرای!
تحسین ایشینه همین اولا رای.
أحْسَنت زهی حکیم کامل!
نه شُكر اولا صُنعینه مقابل؟
فكرت رقمین چکه‌ن زماندا،
حقّا کی بیر امر کُنْ فَکَان دا.
40 حکم ائتدین کیم نه اولا احوال،
نه وضعیله چیزگینه مَه و سال.
دُوران نه زماندا اولا آخر،
هر دُورونده نه اولا ظاهر.
نئجه اولا فرد نسل آدم،
هر فردی آنین نه ائده هر دم.
اشیایا چوخ ائتمزه‌م تحیّر،
سندن منه‌دیر همین تفکر.
اشیاء عجب اولماز اولسا ظاهر،
کیم وار سنین گیبی مظاهر.
45 اما چو سنه قدیمدیر ذات،
ادراک سنه یئتیرمی؟ هیهات!
ادراکیمیزا کمال حیرت،
توحیدینه بسدورور دلالت.
اندیشه‌ی ذات قیلماق اولماز،
بیلمک بو یئته‌ر کی: بیلمک اولماز!
اول دم کی اوروب بنانی محکم،
چکدین رقم نظام عالم.
حقّا کی خوش انتظام وئردین،
آرایشینی تمام وئردین.
50 ائتدین گره‌کن، گر آز وگر چوخ،
بیر نسنه گره‌کلی یوخ کی اول یوخ.
بیر نوعیله ائیله‌دین مهیّا،
کیم گلدی قصوردان مُبرّا.
اشیادا اگرچی راز چوخدور،
اول کیم اولا رازین آندا یوخدور!
اشیا نئجه سندن اولسون آگه؟
الْقُدرَةُ وَ الْبَقَاءُ لله.