چاپ

دکتر ح. م. صدیق

مجسمه نظامی گنجوی

يوسف ­اوغلو الياس نظامي گنجوي «گئن‌چاي» آدلی سو ياتاغی‌نین قیراغیندا سالینان «گنجه» شهرينده، هجري 535 ايلينده دنيايا گلميش بوتون عمر بويو گنجه‌ده ياشامیش‌، اورادا دا اؤلموشدور[1]. اؤلوم تاريخيني مجمع‌الفصحا[2]، و تذكره‌الشعرا[3]576 هـ .، نفحات‌الانس[4]و كشف‌الظنون[5]596 ذكر ائتميشلر. لاكن اسكندرنامه منظومه‌سي‌نين ايكينجي بؤلومونون نظمه چكيلمه تاريخينه استناد ائدَ‌رك نظامي‌شناس‌لار، اونون 599 هـ . تاريخينه‌دك ديري اولماسینی ظن ائديرلر.

گنجه‌نين ديندار و متعصّب محيطينده بؤيوين نظامي، زهد و تقوايا ميل ائتميش و حياتی‌نين سونونا قدر چوخ تميز و زاهدانه ياشامیشدیر.

نظامي حقّینده معلومات وئرن سندلره گؤره، او، اوشاقلیغیندا آتاسی و سونرا آناسینی الدن وئرميشدير. اؤز آياغی اوستونده دوروب گنجلييينده فقه، منطق، فلسفه، هئيت، هندسه، جغرافيا و ادبيات علملريني اؤيرنميش و شاعـرلييه مشهور اولموشدور. اؤزونون تأكيد ائتدييي كيمي توركجه‌ميزدن باشقا، عربجه، فارسجا، عبري­جه و پهلوي­جه‌ني ده بيليرميش و بو ديللرده يارانان بوتون علمي ـ ادبي اثرلردن بهره آپارمیش[6]. لاكن هر شئي‌دن قاباق «قرآن مجيد»ـه اوز گتيرميش و حديث اؤيرنميشدير. قرآن‌ و حديثدن سونرا يارارلاندیغی ان اهميتلي يازیلی قايناق «كـتاب‎دده‌قورقود» اولموشدور. بو كـتابین حماسه‌لرينده جانلانان درين الهی و قرآني مضمونلاری اؤز خمسه‌سينده ايشلتمه‌يه چالیشمیشدیر.[7]

بلكه ائله بونا گؤره ده توركجه يازان شاعـرلر، نظامي و اونون يارادیجیلیغینا درين رغبت بسله‌ميشلر. آذربايجان توركجه‌سي و عموميتله «اورتاق غربي توركجه» و يا «اسكي آنادولو توركجه‌سي» دئييلن[8] خزر دنيزي‌نين غربينده يايیلان توركجه‌ده يازیلان مثنوي‌لرين يوزده يئتميشي، اونون خمسه‌سي‌نين ترجمه، تفسير و يا تنظيري اولموشدور.

يوسف خاص حاجيبين «قوتادغو بيليك[9]» و «خواجه احمد فقيه»ين «اوصاف مساجد شريف» و شياد حمزه‌نين «يوسف و زليخا» و سلطان ولدين «ابتدانامه و انتهانامه[10]» و گلشهري‌نين «منطق‌الطير» و آشیق‌پاشانین «غريب‌نامه» و خواجه مسعود بن احمدين «سهيل و نوبهار» و بير نئچه باشقا كيچيك ـ بؤيوك مثنوي‌لري نظره آلماساق، ادعا ائده بيلريك كي، توركجه‌ميزده‌ مثنوي يازماق، قطب قيپچاغي و يوسف شيخي‌نين نظامي اثرلرينه يازدیقلاری نظيره‌لري ايله باشلانمیشدیر. اونلاری تعقيب ائدرك، حمدي، عطايي، فيضي، فضولي، صبحي‌زاده، بهشتي، چاكري، احمد رضوان، حياتي، جليلي، عارف چلبي، فتح‌الله آذربايجاني فضلي، لامعي، صدري، آهي، حريمي قورقود، فصيحي احمد دده، مصطفي‌آقا ناصر، ناكام شيرواني، محمدباقر خلخالي و اونلار شاعـر اونون خمسه‌سينه نظيره‌لر يازمیشلار.

توركجه‌ميزده نظامي اثرلرين استقبال ائدنلر، فارسجا يازیلان باشقا مثنوي‌لردن ده آد آپارمیشلار و نظامي نبوغو قارشی‌سیندا هر بير اثري «اويون» حساب ائتميشلر. مثلاً، خرابات مثنوي‌سي صاحيبي دئيير:

بيردير يئنه، ‌ليك او پير  فاني
يوخ خمسه‌سينه نظير  ثاني
تنظيره اونون امير خسرو              

ائتميش ايدي گرچي همّت  نو
طبعينه بیهوده وئردي رنجه
هاردا دهلي و هاردا گنجه!

توركجه‌ميزده قلم چالان شاعـرلرين نظامي قارشی‌سیندا بو قدر خضوع و رغبت‌لري بير ده اونا گؤره‌دير كي، نظامي اؤز يارادیجیلیغیندا يئرلي عادت و عنعنه‌لره قيمت وئرميش، «كـتاب دده‌قورقود» سوژه خطّي سيريندن تبعيّت ائتمكدن علاوه، آذربايجان شفاهي ادبیاتی متن‌لريندن دؤنه ـ دؤنه يارارلانمیش، بير چوخ توركجه اوسطوره‌لر، ضرب‌المثل‌لر و آتالار سؤزلرين خمسه‌ده ايشلَتميش و بيرسؤزله فارسجا ادبييات تاريخينده مشهور اولدوغو كيمي «نظم تركانه» (تورك ساياغی شعر) ده قوشموشدور.

نظامي گنجوي‌نين ائله بير ده بونا گؤره توركجه‌ميزده داوامچی­لاری چوخ اولموشدور. بو كيچيك مقاله‌ده همين داوامچیلاردان اوچو اولان «يوسف شيخي»، «تاج‎الدين ابراهيم احمدي» و «نظامي چلبي قراماني قونوي»ني تانیتدیراجايیق.

يوسف شيخي

حكيم يوسف سنان‌الدين شيخي هجري 773ـ نجو ايلده دنيايا گلميشدير.[11]

حامدي اردبيلي‌نين مريدلريندن اولان و توركجه صوفي ادبیاتیندا بؤيوك آد قازانان «شیخ حاج بايرام ولي»ـه منسوب اولموشدور. او، سيد شريف جرجاني‌نين يانیندا تحصيل آلدیقدان سونرا، حاج بايرام ولي‌نين «شيخيه» طريقتينه منسوب اولموش و بو مناسبتيله ده «شيخي» تخلّص قبول ائتميشدير.

يوسف شيخي اؤز عصري‌نين بؤيوك بير عالم و عارف و شاعـري كيمي تانینمیشدیر. لطيفي تذكره‌سينده اونون حقّینده بئله بير قید واردیر:

«علم ظاهر و باطنده، يد عليا و فن توحيد و تصوفده قسمت عظماسي وار ايدي. بو خصوصدا كمالاتينا وقوف و اطلاع مُراد ائدن، كتابي‌نين اوائلينه و اواخرينه نظر ائتسن كه اقسام مراتب توحيداتي و اصناف تجليات ذات و صفاتي نه خوب انكشاف و اعلام و طبايع احوال فلكياتي اظهار و افهام ائتميشدير».[12]

«تذکره‎ي شعراي روم» مولليفي دئيير: «مولانا شيخي... چوخ علم‌فنونون معلوم ائديلميش به تخصيص حکمت و نجوم علم­لرينده بغايت حاذق و ماهر ايميش، شعرده دخي ديوان ترتيب ائله‎ييب انواع قصيده هم تنظيم قيلميش...»[13]

هم ده چوخ مهارتلي و حذاقت‌لي بير طبيب اولموشدور. بوتون قايناقلاردا اونون حكيم‌لييي و طبيب‌لييي حقّینده سؤز گئدير و اعجاز انگيز طبابتي حقّینده ناغیللار نقل اولونور. مثلاً، 818 ـ نجي ايلده آنادولودا چلبي سلطان محمدي درمان ائتدييي چوخ مشهور اولموشدور.[14]

لاكن يوسف شيخي داها چوخ شاعـرليك ايله آد قازانمیشدیر و توركجه ادبيات تاريخيميزده نظامي گنجوي‌نين آردیجیل‌لاریندان سايیلیر و اونون «خسرو و شيرين» منظومه‌سي قارشی‌سیندا، توركجه بير «خسرو و شيرين» يازمیشدیر و داها دوغروسو نظامي‌نين اثرين يئني‌دن توركجه‌ يازمیشدیر.

اونو، بير نظامي معاقبي كيمي تانیتمادان قاباق، اثرلرينه نظر سالالیم:

1ـ ديوان شيخي

يوسف شيخي‌نين اليميزده اورتا حجملي بير ديوانی واردیر. مرحوم پروفسور «فاروق تيمورتاش»ین تثبيت ائتدييينه گؤره بو ديواندا 20 قصيده، 2 تركيب‌بند، 3 ترجيع‌بند، 2 مستزاد و 200 غزل واردیر.[15]

مرحوم دكتر علي‌ نهاد تارلان، شيخي‌نين ديوانینی تحقيق ائتميش، بوتون غزللري و قصيده‌لري فارس ادبیاتی نمونه‌لري ايله قارشیلاشدیرمیشدیر و شعرلرين وزن‌لريني ده تعيين ائتميشدير[16] او مرحومون اينجه‌له‌دييينه گؤره شيخي اوزرينده سلمان ساوجي و حافظ شيرازي و نظامي گنجوي چوخ تأثير قويموشلار. شيخي حتّی حافظين غزللريندن الهام آلاراق اؤزو بير چوخ غزللر يازمیشدیر، مثلاً:

صبا، صفا حرمينه گذر دريغ ائتمه
غريبه جان وطنيندن خبر دريغ ائتمه!

مطلع‌لي غزلي، حافظين:

صبا ز منزل جانان گذر دريغ مدار
و زو به عاشق مسكين خبر دريغ مدار

مطلع‌لي غزليندن الهام آلاراق يازمیشدیر.

خواجه حافظ‌دن باشقا، نظامي، مولوي رومي و سعدي شيرازي‌دن ده تأثير آلمیشدیر. مثلاً آشاغیداكی بیتي:

جمع ائيله‌ييب جميع  كمالاتي لطف رب
بير ذات اكمل ايچه آدین قويدو مصطفي

مولانانین بو بیتيندن تأثيرلنرك يازمیشدیر:

لطف خدا جمله كمالات خلق را
يك‌چيز كرد و داد بدو نام مصطفي

و‎ نظامي گنجوي تاثيري آلتـیندا يازدیغی قصيده وار کي، مقاله‎نين سونوندا گتيره‎جه‎يم.

2ـ خرنامه

طنز ادبیاتیمیزین اهميتلي اثرلريندن سايیلان خرنامه، كيچيك حجمينه باخماياراق، ادبيات تاريخيميزده اؤزونه اعتنالی بير يئر تاپمیشدیر. «خرنامه» حقّینده اوّل دفه 1296 شمسي ايلينده محمد فؤاد علمي بير مقاله يازدی. اثر 126 بیت‌دير. «موضوع بئله‌دير كي، يوك داشیماق سببيله ناخوشلامیش بير ائششك، بير گون اؤزونون چوخ ضعيف و آريق اولدوغو باره‌ده بير قوجا ائششك ايله دانیشیردی و اؤكوزلرين جانلی و ياغلی اولما سببين سوروشوردو. قوجا ائششك اونا دئييردي كي اساس سبب بودور كي، بيز مئشه‌ده ايشله‌ييريك، اودون يیغیریق، او ايسه تارلادا ايشله‌يير و بوغداـ آرپا يئيير».

آریق ائششك اورادان ياشیل بير زمييه قدم باسار و زميده بيتن‌لري ائله يئيیركي، آز زماندا تارلا قارا تورپاق حالینا دوشر. دويدوقدان سونرا ايسه آنقیرماغا باشلايار. بو حالدا زمي صاحيبي تاپیلیب، گليب اونو وورماغا باشلار و قويروغو ايله قولاقلارین كسر. يازیق ائششك اونون اليندن قورتولوب قاچار. يولدا قوجا ائششه‌يه راست گليب دئير:

بوينوز اوماركن، قولاقدان دا اولدوم.

يوسف شيخي بو مثنوي‌ني عرب ادبیاتیندا مشهور «ذهب الحمار يطلب قرنين فعاد مصلوم الاذنين» حكايه‌سيندن آلیب توركجه يازمیشدیر. فارس ادبیاتیندا دا همن حكايه نظمه چكيلميشدير:

بودست خري كه دم نبودش
روزي غم بي‌دمي فزودش
از هر طرفي قدم همي زد
دم مي‌طلبيد و دم نمي‌زد
ناگه نه ز راه اختياري
بگذشت ميان كشتزاري
دهقان مگرش ز گوشه‌اي ديد
برجست و از او دو گوش ببريد
بيچاره خر آرزوي دم كرد
نايافته دم دو گوش گم كرد....

3ـ منافع و طبايع وجود انسان

بو منظوم اثر طيبّ علمينه دايردير. اونون «سبب تأليف» قسمينده دئيير:

گؤروب هر فني بير مقدار اي جان  

آنی يئتديكجه طاعت قیلدیم اذعان
بحمدالله كي قیلدیم آنی تحصيل
اگرچي جمله اولمادیسا تكميل
اوخودوم حكمت ايله علم  طيبّي    

اونون دا جزئي معلوم اولدو كلّي

آلیب لوبّيني آنین ائيله‌ديم درج...

4ـ خوابنامه

بورسالی طاهر اؤز كـتابیندا، بو اثري ده شيخي‌نين منظوم توركجه‌ اثرلري سیراسینا داخل ائتميشدير.[17]

5ـ ني‌نامه

يئنه ده بورسالی طاهرين كـتابیندا تانیتدیریلیر. مولّفين يازدیغینا گؤره هجري 804 ـ جو ايلده استنساخ اولونموش بير نسخه‌سي، استانبولون «يحيي افندي كتب‌خانه‌سي»نده ساخلانیلیر.[18]

6ـ خسرو و شيرين

شيخي‌نين ان اهميتلي و اونون شهرتينه سب اولان اثري «خسرو و شيرين» منظومه‌سي‌دير. بو منظومه 6944 بیت‌دير.[19]

عالملر و ادبياتچی­لارین هامیسی اونو نظامي‌نين ان ياخشی معاقبي اولدوغو اوچون تعريف‌لميش و ستايش ائتميشلر. مثلاً، «سهي» اؤز هشت ‌بهشت تذكره‌سينده دئيير:

«نظامي‌نين خسرو و شيرين ترجمه‌سيني اختيار ائديب، بو بي‌بدل خوبون اگنيندن عجم لباسيني چيخارتدي، توركي كسوت و يئني خلعت گئيديردي. انصاف كه بير شيوه ايله زيب و زينت و بير نقش ايله طراوت و لطافت وئرميشدير كه اوندان آرتيق اولماق مقصود دگيلدير:

عجم دونوندان اول محبوبو سويدو
همان دم توركي اوسلوبونا قويدو
سويوب اگنيندن اول كهنه پالازین
دوزلتدي رومي اطلسدن لباسین
بويونا خلعت  حسني بيچيب راست
وئريب اندام دوزلتدي چپ و راست
بو رسمه ايردي زينت، وئردي ترتيب
گؤرن جان وئريب، ائيلر اونا ترغيب.[20]

شيخي‌نين مثنوي‌سي تدقيق و نشري ايله مشغول اولان پروفسور تيمورتاش دئيير كي: «نظامي و شيخي‌نين اثرلري آراسینداكی فرقلر، اهميتسيز نقطه‌لردير و داها چوخ تفرّعات عايددير».[21]

او مرحوم شيخي‌نين اثريني نظامي‌نين خسرو و شيرين مثنوي‌سينين تام ترجمه‌سي حساب ائتمير. مرحوم دوكتور غلامحسين بيگديلي ده 1970ـ جي ايلده نشر ائتدييي «شرق ادبیاتیندا خسرو و شيرين موضوسو» اثرينده بو ساحه‌ده گئنيش بحث ائدير.

اصلينده شيخي‌ اؤز خسرو و شيرين اثريني يازاندا، نظامي‌نين مثنوي‌سيني بير اولگو كيمي سئچميشدير. بير چوخ بیت‌لري ده عيني اولاراق چئويرميشدير. مثلاً، نظامي دئيير:

فلك چون كارسازي‌ها نمايد
نخست از پرده بازي‌ها نمايد
به دهقاني چو گنجي داد خواهد

نخست از رنج بردش ياد خواهد
اگر خار وخسك در ره نماند
گل و شمشاد را قيمت كه داند؟
ببايد داغ دوري روزكي چند
پس از دوري خوش‌آيد مهر و پيوند

شيخي ايسه يازیر:

فلك چون قیلماق ايستر كارسازی
چیخارار پرده‌دن يوز تيرلي‌بازی
هاچان وئرمك ديلر بير مفلسه گنج
ان اؤندن چكديرر يوز زحمت و رنج
اگر خار و خس ائتمه‌يئيدي زحمت
گول و نسرينه قالمايايدی قسمت
ائرن دردينه فرقت غربتي‌نين
صفاسین سوردو لذّت شربتي‌نين

نظامي دئيير:

اگرچه آفت غم انتظار است
چو سرپا وصل دارد سهل كار است
چه خوشتر زانكه بعد از انتظاري
به اميدي رسد اميدواري

و شيخي يازیر:

اگر چي انتظار آفت‌دير اي دوست
سونو وصل اولاجاق راحت‌دير اي دوست!
نه خوش‌دور انتظار آردینجا باري
اوميده ايروره اومّيدواري

نظامي دئيير:

من آن مرغم كه افتادم به ناكام
ز پشمين خانه در ابريشمين دام
چو من سوي گلستان رأي دارم       

چه سود ار بند زر در پاي دارم
نه بند از پاي مي‌شايد بريدن
نه با اين بند مي‌شايد پريدن

و شيخي يازیر:

منم اول قوش كي قیلدیم كامی ناكام
اؤزومسه سبزه‌دن ابريشمين دام
چو جان باغینا من ائيلر گذردن
چه آهن‌دن آياق باغی، چه زردن
آياغیمدان دوزاغیم نه آچیلار
نه بو باغ ايله اول باغا اوچولار

مقاله‎مين سونوندا نظامي‌شناسلیقدا چوخ اهميت داشیيان مسأله، يعني شيخي‌نين نظامي گنجوي‌نين توركجه شعرلريندن الهام آلماسی بحثه شايان بير مسأله‌دن سؤز ائتمه‎لي‎يم. شيخي، بو مثنوي‌نين «مفاعيلن، مفاعيلن، فعولن» وزني و 105 فصيلده نظمه چكميشدير و لاكن بو وزنه قناعت ائتمه‌ميش و اؤز مثنوي‌سي‌نين ايچينه 26 غزل و يئددي بندلي بیر ترجيع‌بند و بير نئچه قصيده‌ ده  داخل ائتميشدير. بيرينجي قصيده «توحيد»ـ ده‌دير، مطلعي بئله‌دير:

چو بسم‌الله‌دير هر فتحه مفتاح
فتوح ابوابین آچار دينسه فتّاح

باشقا قصيده‌سي بئله باشلايیر:

اي كمال  قدرتين نفخينده عالم بير نفس
وي جلال  عزّتين بحرينده دنيا كفّ و خس

بو قصيده و غزللرين بير چوخو، بلكه هامیسی نظامي‌يه منسوب اولان فارسجا قصيده‌لردن ترجمه و اقتباس اولونموشدور. بونلارين آراسیندا 50 بیت‌ليك بير قصيده ده وار كي، بئله باشلايیر:

قصيده در نعت سيدالمرسلین محمد مصطفي (ص)

يا خاتم‌الرساله يا اشرف الوري
انت الذي تفرد بالفضل و العلي

همين قصيده نظامي‌نين آشاغیداكی مطلعلي قصيده‌سيندن الهام آلینیب يازیلمیشدیر:

يا اشرف البريه يا سيد الوري
اعلي الاله ذاتك قدراً و منزلا

همين قصيده‌دن، شيخي‌دن علاوه، فضولي ده اقتباس ائديب. اونون نظامي‌دن اقتباس ائتدييي قصيده بئله باشلايیر:

يا منبع المكارم يا واهب اللوا
يا خاتم لنبوه يا منبع لعلي

و «احمدپاشا» آدلی عوثمانلی شاعـري ده، نظامي‌نين استقبالینا گئديب، بئله يازیر:

يا مطلع الهدايه يا غايه المني
يا صاحب الشفاعه و الحوض و اللوا
من كبرياء وصفك حارت قريحتي
افتح لسان عبدك يا سيدالوري

نظامي‌شناسلیقدا ان اؤنملي مسئله بودو كي، اونون فارسجا و توركجه غزللري و قصيده‌لري باشقا شاعـرلرين ديوانلارینا دا داخل اولموشدور. فارسجا شعرلري حقّینده «سعيد نفيسي» گئنيش بحث ائديب و لاكن توركجه شعرلري حقّینده هله‌ليك علمي آراشدیرما اولمامیشدیر. بو باخیمدان ال‌يازمالار چوخ قاریشیقدیر. فارسجا و توركجه ائله بير ديوان ال‌يازماسی تاپماق اولماز كي، اورايا نظامي‌شعري سالینمامیش اولسون. فارسجا شعرلري بير طرفده دورسون، توركجه شعرلري عمومييتله «نظامي چلبي قارامانلی» ديوانی‌نین ال‌يازماسینا سالینمیشدیر و حتّی مرحوم «خالوق ايپك‌تن» بؤيوك بير سهوه اوغراياراق بو شعرلرين هامیسینی «نظامي چلبي» ديوانی‌نین تنقيدي متنينه سالمیشدیر. بحث موضوسو اولان قصيده‌نين، شيخي‌ده‌كي نظيره‌سيني قارشيلاشدیراراق ‌دا ظنّ ائتميشدير كي گويا «نظامي چلبي» بو قصيده‌ني «شيخي‌نين» تأثيري آلتیندا يازمیشدیر.

بيز هر ايكي قصيده‌نين تام متن‌لريني بورادا نشر ائديريك و اوخوجونو دقّته دعوت ائديريک.

 

نظامي‌نين قصيده‌سي:       

يا اشرف البريه يا سيد الوري

اعلي الاله ذاتك قدرا و منزلا

والارض‌اشرقت بك من‌نور ربّها

مذلاح شمس وجهك من‌مطلع الهدي

اي لمعه‌اي زحسن‌تو خورشيدآسمان

وي پايه‌اي زمنزل تو عرش‌ذوالعلي

آنجا كه بحر بخشش تو موج‌زن شود

ابر بهار غرق عرق گردد از حيا

محفوظ قدر قله‌ كوه مقام قرب

مخصوص صدر صفه ايوان كبريا

سررشته فتوت و سرچشمه كرم

سردفتر مروت و سرمايه حيا

اي شرعله مخلّد و قوليله مستمد

وي اسمله محمد و وصفله مصطفي

عزّوجلال ايچينده سليمان وقت اولا

هرمور اوزره كيم‌سالاسان‌سايه سن هما

يوغرولدو خاك‌ قالب‌آدم‌كـتابولا

خشت‌وجودكيله (نيله)‌شرف‌قصر‌انبيا

عيسي چو مقدمك خبرين وئردي عالمه

ائتدي دمينه معجز احياني حق عطا

هر خلقكه عظيم اوخورنفسله كريم

تشريف ائديب صفاتيله ايله ذاتكي خدا

شأنك تنزّهيله صفاتك بلنمكه

شأنينده ائندي سوره والنّجم اذا هوي

لطفون نعيمي آب حيات كيبي روح‌بخش

خلقون نسيمي بادي صبا كيبي دلگشا

نو اولايدي توپراق اولايدم دييو رشك ائدر

سن يئره باسدوغون گؤروب ارواح اصفيا

چون‌سردار بارگاه اذا اتم دور يئرون

فقريله فخر ائيله‌سن اولور سانا سزا

شرعون اساسي اولمايا شاها خلل‌پذير

لو بست الجبال او انشقت السما

يازميش ازل‌ده خلعت وصفين طرازينا

كونينه ذاتي علت غايي دگيلديسه

لولاك ايله خطاب اولايدي عجب آنا

گر اولماسا وجودونا عالم مقدمه

عرض و سمايه اولماز ايدي امر اننا

لايق كريم دئمك آنا كيم خطاب ائدوب

ائشيتمه‌دي ديليندن آنون بير كيمسه لا

لفظ رموزي مخزن اسرار دور كنوز

آياغي توزو ديده ارواحه توتيا

كيم دييه سانا يوسف ثاني جمال ايله

يوسف گؤرورسه حسنوني ثاني اولور سانا

آلنون قاشون نموذجي‌دور بدر ايله هلال

زلف و رخون نمونه‌سي‌دير صبح ايله مسا

اي ماه چهارده‌شبه دييو خطاب ائدر

حق سانا آندا كيم دئدي قرآندا طا و ها

قدونله زلف و آغزينا ائيلر اشارتي

قرآندا هر نه يئرده الف‌لام‌و ميم اولا

قاشونله آلنون ايله بويوندان كنايه‌دير

قوس نهار، شمس‌ضحا، خط استوا

ذات شريفونه نه عجب سايه سالماسا

نورون اولورمي سايه‌سي اي فخر انبيا

چشم چراغ جمله آفاق‌دور تنون

هرياندان گؤرونور آنونچون علي‌السوا

آلنون صفاتيني ائشيتدي دئدي عقل

آمنت بالذي خلق النور و الضيا

خورشيد طلعتوندن اوتانوب باقار يئره

چون‌بدر گؤردي يوزون آنونچون قالور طنا

تادين درتيوي عالموندن جمال فتح

كالنور في‌الظلام و كالبدر في‌الدجي

دوشردي معجزونله بير آيليق يولا نهيب

باسسان ركابا آياغوني قصد ائدوب غزا

بير زخمله قيلور سپر ماهي ايكي شق

انگشت معجزون نه عجب تيغ اولور شها

وقت خطاردا چوب آنا صمصام آبدار

وقت خضاردا حق آنا جام جهان‌نما

گه بير آووچ سو ايله سپاهيني قانديرور

گه بير آووچ توز ايله دشمنين هبا

تسليم ائدردي مهر ايله كندويه گه شجر

تسبيح ائدردي جهر ايله آوجينداكي خصا

مطلوب راق اولور آنا كيم سانا اويمايا

محبوب حق اولور سانا كيم قيلا اقتدا

نكبت آنا كي ردونه الي آني منع ائدر

دولت آنون كي سن دييه‌ سن آنا مرحبا

قالورسا ياد رحمت حقدن عجب دگول

هر كيم محبتونله سنين اولماز آشنا

تز آزديروردي حيله ايله عقل كلي نفس

شمع شريفون آنا اوليماسا رهنما

كاووس عقل بولامي خطين صفاتونون

چون قلزمي صفاتونا يوخ خط و انتها

كيمدير كي مدحين ائده بيله ذات پاكونون

گر خود بلاغتيله فريد زمان اولا

مدحونده طاپوني نئيه كيم بنزده ائدر

بنزتدوگينه مدح و ستايش سانا هيجا

كيمدير كي وصف ذاتونا اقدام ائدر سنن

حق كندو عزتيله ائدر چون سانا ثنا

اولسون سانا و آلونه اصحابونا سلام

مادامت السما و مادامت الثرا

آنلاري كيم كواكبه تشبيه ائديب دئدون

كيم بولور اهتدا ائدن آنلارا اقتدا

شرعون سرابي صفه‌سينون چار ركني‌دور

اول چارپار كه آنلاري حق قيلدي مجتبا

صديق كه اولدو ثاني اثنين غاردا

گئتميشدي صدق ايله يولونا جان و دل فدا

فاروق كه ائتدي فرق خطابي ثوابدن

اصفياي اصفيا ايدي اولياي اوليا

عثمان كي بولدو گؤزلري نورينون ايله نور

هم معدن عطا ايدي هم منبع حيا

كيمدير كي وصف ذاتيني عد ائده حيدرون

حقّينده لافتي ايله چون گلدي هل اتي

نورين ايكي در (گل) بي‌خار محمدي

بيري حسن، بيريسي حسين حسن‌لقا

بيريسي زهر قاهر ايله ائتدي روان، روان

بيريسي كربلادا چكوب كرب ايله بلا

اولسون رضاي حق قامونون روحونا قرين

كيم دين يولوندا چكدي بولار زحمت‌و عنا

يا شافي الخلايق يا قامع‌الضلال

يا جامع الفضائل يا رجع الدي

اشفع خطيتي و ذنوبي و ذلتي

كن لي وسيله و دليلا الي المني

سن امتني ذكر ائدسين نفسوني قويوب

آنداكي نفسي نفسي دييه جمله انبيا

گرچي كي امرونون بيريسين بينده توتمادان

لطفوندن اوماروز دييه‌سين يا مضي مضي

اول بزمده كي دور ائده كاس شفاعتون

حاشا كي بيزي ساقي لطفون سوسوز قويا

يارب محمد دون شرف و فضلي حرمتي

بو خسته گناها سن ائت رحمتون شفا

سنسين وئرن آنا داخي ملك كرامتي

والملك في‌يمينك توتي لمن تشا

عفو ائت نظامي‌نون كرميندن خطالارين

شه‌دن عطا چو عاده دورور بنده‌دن خطا

اول بونجا جرم ايله سانا طوتار اميديني

سن بونجا لطف ايله قوسانآني دگول روا

چون سن كمال لطف ايله لاتنقطو دئدين

جرمم نه دنلو چوق ايسه قطع ائتمزم رجا

اي باقي قوما ذره‌جه باقي ذنوب‌دن

اول دم كي شهر عمر فناسين طوتا فنا

 

شيخي‌نين قصيده‌سي:

يا خاتم الرسالة يا اشرف الوري

انت الذي تفرد بالفضل و العلي

اي فخر خلق كيمده اولا زهره مدحينه

چون حق دئدي لامرك لولاك‌والضحي

عقل‌ عنان‌كشيده ايره‌مي ركابينا

دير طریقيوا اؤنونجه چون ارواح اصفيا

سير . . .  سيررينا ميدان عرش تنگ

پرواز مرغ فكرتينه لامكان فضا

نطقون معلّمي شبح عقله‌دير نجات

لفظين مفرّحي مرض روحه‌دير شفا

لطفون دمي ائدر نفس نفسي دلپذير

خلقون‌يئلي قيلور حرم‌ روحي خوش‌هوا

رحمان‌ايكن معلّمين، امّي قدرت آدين

سلطان ايكن دوكؤونه قباچندور عبا

سايه‌ن حقير توپراغا سالسا ايدي شرف

هر ذرّه گون اوزونه اولور ايدي وتيا

تحت اللوانا آدم و من دون هو مطيع

فخر اونلارا كي ائيله‌ديلر سانا اقتدا

شول‌كيمسه‌ني‌كي‌چكدي‌قبولون‌قيليج‌بيگي

گرچه برهنه‌دير گؤهري دولودور صفا

اول ناكسي كي ردّين الي آتدي اوخلايين

عريان‌و‌آغزي قان، يئري توپراق، يولو هوا

گرچه كه توپراق ائيله‌دي مدبرلري دبور

سن بير چراغ‌سان كي ائدر نصرتي صبا

غوّاص روح قدسي ايله بحر وحدته

درّ كلام حقه لسانيندير آشنا

كيشي و مارميت‌دن آتسان قضا اوخون

خيل مسوّمين ائده دين دشمنين عبا

قاقدي نبوتين الي دين طبلين ائله كيم

اوش‌شرق‌وغريب تولدي‌اول آوازدن صدا

جمع ائيله‌ييب جميع كمالاتي لطف رب

بيرذات اكمل ايچره ادين قويدو مصطفي

هم خرمن شفاعتي‌نين خوشه‌چيني‌دير

آدم كي دانه حرصي ايله ائيله‌دي خطا

يك‌دانه‌سين جهان صدفينده گؤهر بيگي

اي بي‌بدل يتيم آنين ايچون دينور سنا

زُلفونه خدّ و قدّينه هركيم باخا، سانير

كيم بولدو بدر قدر دونين خط استوا

آدي‌نين ايكي حرفينه ائيلر اشارتي

آندا كي ايكي يئرده خدا آندي ميم‌و‌حا

خلقونا چونكي خلق اعظم دئدي عظيم

لاييق خلايق ائيلميه‌مي خلقونا صنا

ايردي نبات و معدن و حيوانا دعوتين

كيم اولدو شاهدين شجر و اشتر و حشا

كسدين كلوچه‌ي مهري تنوّر چرخده

چون خوان معجزاتينه گرم اولدو اشتها

باغلانسا امرينه نولا شمس و قمر كمر

نورونلا بولدو نشو و نما ايكي خودنما

گرنردبان ائدينسه دوقوز چرخي عقل كل

بير پايه‌سينه ايرميه معراجي‌نين شها

اسري‌گئجه‌سي‌سروينه‌سئيرائتسه سدره‌نين

اعلاي منتهاسي‌دير ادناي متقي

چون‌اول سفرده مقصده تيز ائيله‌دين بشر

مازاغه اولدو عينين و قلبين و ماطغا

گئتدين هزار كرّه هزاران هزار ميل

آندا كي لاخلا دئديلر بل ولا ملا

سئيرين نهايتينده چو بولدون دنوّ خاس

سن دئدين اين انزل حق دئدي هاهنا

گؤردون آني كي گؤرونوسر لايق گؤزه

خلوت‌سراي خاص‌دا بي‌چون و بي‌چرا

دوخسان‌مين‌اولدو بيردم‌ايچينده‌سنا‌نصيب

شول بحردن كي يوخدور اونا حدّ و انتها

عاصيلره نوالدي عفو آلدين ارمغان

بولدو نواله‌ن ايله قامو بي‌نوا، نوا

راه ذلاله وارماماغا دگمه بلهوس

گؤروندو نور سوره والنجم اذا هوا

دؤندون‌چوهفت‌وپنج‌ايله شش‌گوشه‌منزله

دئدين يقيني چارامينينه ماجرا

نه چارچار‌ركني‌شريعت سرايي‌نيندست

‌اورمايان‌ بوچار اتگينه اولا چارپا

صديق كيم تديردين آنين قلب خولقونا

هر خوان نعمتي كي سنا قيلدي حق عطا

فاروق كيم اولور ايدي لايق نبوته

گر حضرتين دگيل‌مي‌سه‌دي ختم انبيا

عثمان كي ائيله‌دين آني نورون صاحيبي

بولموش ايدي حيات آنون ايله دم حيا

حيدر كي علو حكمتينه وارث ائتدي حق

محبوب اوليا ايدي، مخصوص لافتا

عالي مناقبيني علي‌نين كيم ائده شرح

حيّ و عليم دئدي چو وصفينده هل‌اتي

درّين اظهرين ايدي نجمين انورين

جان و دل بتول و دم قلب مرتضا

نورون‌عيني‌نين بيري‌خولقون بيگي حسن

بيري حسين، شاه شهيدان كربلا

هدم سنه و آلينا حقدن هزار بار

جان وجهان دولوسو صلات و سام اولا

شيخي عملدن ايره چو عريان ائشيگينه

قدّينه خاك عالي عبادت بويور قبا

لطفوندن ائت مدد بو گنه‌كاره آندا كيم

فجّاره دؤن دينيله و ابراره مرحبا

اي خواجه كيم يالوارايين من گداي چون

سن شاهدان شفاعت اومار خواجه و گدا

منع ائتمه تشنه‌دن قطرات ترحمي

چون منبع كرم‌سن و سرچشمه سها

شرط شفاعت امّته جرم و گناه ايسه

چوخدور بو درد بيزده دميدير ايره دوا

يارب بحق محمد كه پرتوي

دولدوردو يئر و گؤيي قامو نور ايله ضيا

قويما بيزي جهان ظلماتيندا ظالّين

نور ايله مستقيم صراطينا اهدنا

ادامه دارد . . .



[1]ـ زندگی و اندیشه‎ی نظامی، ترجمه دکتر صدیق، تهران، ۱۳۶۲، ص ۱۱.

[2]ـ مجمع‎الفصحا، تألیف رضاقلی­خان هدایت، تهران، ج ۱، ص ۶۳۷ .

[3]ـ تذکره‎الشعرا، تألیف دولتشاه سمرقندی، لیدن، ص ۱۳۱.

[4]ـ نفحات‌الانس، تألیف عبدالرحمن جامی، لکهنو، ص ۱۳۱.

[5]ـ کشف‌الظنون، تألیف حاج خلیفه، ج ۲.

[6]ـ زندگی و اندیشه‎ی نظامی، یوخاریداکی قایناق، ص ۱۲.

[7]ـ مقاله «نوع سیر سوژه‎ در منظومه‎های نظامی» اثر دکتر صدیق در مجموعه «ویژه‎نامه فروغ آزادی» ص ۱۲۱.

[8]ـ هیجری ۱۲-جی عصره قدر اولان اورتاق غرب تورکجه‎سی.

[9]ـ متون نظم ترکی ایران، اثر دکتر صدیق، ج ۱، ص ۱۲۵.

[10]ـ سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه، اثر دکتر صدیق، بخش دوم.

[11]ـ شیخی‎نین اوًلوم تاریخی (۸۳۸ هـ)- ده گوًستریلیر. (باخ: فاروق تیمورتاش، ص ۶۳).

[12]ـ تذکره‎الشعرا، تالیف لطیفی، استانبول ۱۳۱۴، ص ۲۱۵.

[13]ـ تذکره‎ی مجالس شعرای روم، تصحیح دکتر صدیق، ص ۲۰۰.

[14]ـ خواجه صدرالدین، تاج­التواریخ، استانبول ۱۲۷۹، ص ۲۷۸.

[15]ـ فاروق تیمورتاش، شیخی‎نین خسرو و شیرین اثری، مقدمه، ص ۸۷.

[16]ـ شیخی‎ دیوانی‎نین تدقیقی، استانبول ۱۹۳۴ (ایکینجی چاپ ۱۹۶۴)

[17]ـ عثمانلی مولف‎لری، ج ۲، ص ۲۵۴.

[18]ـ همان یئر.

[19]ـ شیخی، خسرو و شیرین، استانبول، ۱۹۸۰.

[20]ـ مشاعرالشعرا، ص ۱۶۸، (۹ سایلی قایناقدان نقل اوْلوندو)

[21]ـ همان یئر، ص ۱۳۳.