دکتر حسین محمدزاده صدیق

بخشي از تاريخ ادبيات تركي پيش از اسلام،‌ به متون مانوي تركي اويغوري مربوط مي‌شود.

تورفان واحه‌اي است كه در تركستان غربي واقع در محدوده‌ي سياسي كشور چين امروزي قرار دارد.

حكومت چين نام تركستان را به «شين جييان» xinjiang (به غلط مشهور: سين كيانگ) تبديل كرده است. اين نام، همان است كه بارها در متون ادب فارسي به آن اشاره‌ها رفته است. كاشغر، ياركند، سمرقند،‌ بخارا و جز آن از شهرهاي كهن آن بودند. امروزه سمرقند و بخارا بيرون از محدوده‌ي سياسي كشور چين واقع شده‌اند و اورومچي، ياركند، كاشغر از شهرهاي مهم آن شمار مي‌رود.

 پژوهش در متون تركي تورفاني سال‌ها است كه توجه دانشگاه‌هاي معتبر دنيا را به خود جلب كرده است كه در راس آن‌ها آكادمي علوم آلمان قرار دارد. كاوش‌هاي باستان‌شناسي در زمينه‌ي كشف ادبيات تركي دشت تورفان از 1902 به سرپرستي "A. Grûnwedel" و "A.von le coq" آغاز شد و اينان توانستند تا سال 1914 دريايي از متون تركي اويغوري را غارت كنند و به برلين ببرند. چنان كه الان كتابخانه‌ي برلين كامل‌ترين مجموعه‌ي چرم نبشته‌هاي متون تركي تورفاني بيش از چهل هزار قطعه را در دنيا جمع كرده است.

الفباي تركي اويغوري الفبايي نسبتاً كامل و دقيق است كه بعدها در ميان  غير تركي زبانان و عمدتاً ميان تاجيكان و پارسيان رواج يافت. اما الفباهاي تقليدي پهلوي و سُغدي داراي معايب نگاره‌اي و آوايي چندي هستند از جمله آن كه در نمايش واكه‌ها و نيم واكه‌ها دقيق عمل نمي‌كنند و آوا نگاري را مختل مي‌سازند و از سوي ديگر پديده‌ي هزوارش در الفباي تقليدي پهلوي مشكل را دوچندان مي‌كند. اما مبدا اين خط كه تركي اويغوري است، نظامي تقريباًٌ بهنجار دارد. اين الفبا تا دو سه قرن اخير در ايران به ويژه در خراسان رايج بوده است و نسخه‌هاي خطي بازمانده به آن نویسه كه در روزگار نادرشاه افشار استناخ شده، اكنون در دست است. ميرزا مهدي خان استرآبادي مولف فرهنگ عظيم «سنگلاخ» نيز به متون اويغوري دسترسي داشته است و در روزگار عباس ميرزا در تبريز هم صاحب كتاب «خلاصه‌ي عباسي» با آن آشنا بوده است.

الفباي تركي اويغوري از راست به چپ نوشته مي‌شد و حروف به هم مي‌چسبيد. در جدول زير اين الفبا با خط گؤي تورك ( اورخوني) و دين دبيره ( اوستايي) و همچنين خط معروف به ميخي ( منشعب از تركي سومري) را رو در رو مي‌نهيم:

 

برای تشخیص تلفظ حروف فوق جدول تلفظ آن‌ها به نویسه‌نگاری الفبای گؤی تورک اورخونی را هم در زیر به نقل از کتاب یادمان‌های ترکی باستان در اینجا نقل می‌کنیم:

 

در ميان چرم نبشته‌ها و دست نبشته‌هاي تركي تورفان به دو اثر بسيار مهم بايد اشاره كنم كه در تاريخ ادبيات مكتوب تركي پيش از اسلام بسيار اهميت دارند:

1. نخست كتاب معروف به اعتراف نامه كه جز مقدمه‌ي آن بقيه‌ي متن سالم باقي مانده است.

2. دوم قطعات قابل توجهي از كتاب « قاقان» كه صورت عربي آن در «ابن نديم» و يعقوبي « سِفر الجبائره» است. اين كتاب در سال 2000 توسط «يئنس ويلكنز» (J. wilkens) ويراسته و منتشر شده است:

J. wilkens (2000), Neue fregmente aus Manis Gigantenbuch. ZDMG (150) pp.

133-176

 

ترجمه‌هاي پهلوي و سغدي بعضي از قطعات آن را هم قبلا و. هيننگ (W. Henning) انتشار داده بود.

W. B .Henning (1943). The Book of the Giants, BSOAS 11, pp. 52-74 [=Acta Iranica 15 ].

 

در برگردان‌هاي پهلوي نام كتاب به « كوان» kawân تبديل شده است. نام چيني اثر Chû-huan است احتمال مي‌دهيم همه‌ي اين نامه صورت تحريفي از لفظ تركي « قاقان» ( خاقان) باشد.

اندیشمندان ترک ایرانی، با استفاده از الفبای ترکی اویغوری، گذشته از موسیقی ترکی، در کتاب‌های نظری خود برای موسیقی عربی و فارسی نیز نت‌نویسی کرده‌اند. صفی الدین اورموی در کتاب «الادوار» اصول آن را ذکر کرده است. نمونه‌ای از نت‌نویسی ترکی برای موسیقی فارسی را از کتاب «خلاصة الافکار فی معرفة الادوار» که در سده‌ی هفتم هجری تالیف شده، در زیر می‌آوریم:

طریقة الترکیه من نوروز فی ضرب الرمل

 

این نت با الفبای ترکی اویغوری برای مصراع اول نوشته شده است و در مصراع‌های دیگر نیز تکرار می‌شود. با استفاده از این الفبا، موسیقی‌دان‌ها می‌توانستند میزان نقرات را با ارقام هندسی نشان دهند. به تقلید از الفبای «گؤی تورک» یک و یا سه دایره‌ی توپر نیز برای فصل و وقف و اول و آخر جمله به کار رفته است و از سنگ‌نبشته‌های گؤی تورک تقلید شده است. این علامت فصل در الفبای گؤی تورک برای جدا کردن یک کلمه از کلمه‌ی دیگر به کار می‌رفته است، اما در نت‌نویسی برای جداسازی اجزای یک کلمه از هم استفاده شده است و بدین گونه دیگر احتیاجی به تقسیم خود کلمه پیدا نشده است.

مطلب قابل دقت آن است که در عنوان فصل نت‌نویسی برای یک آهنگ فارسی، «طریقة الترکیه» نام داده شده است. دیگر این که برای یک آهنگ فارسی، شعر عربی مثال آورده شده است.

«طریقة الترکیه» آن است که منوچهری دامغانی از آن به «راه ترکی» تعبیر می‌کند و می‌گوید:

به راه ترکی مانا که خوب‌تر گویی

تو شعر ترکی برخوان مرا و شعر غزی[1]

 

حاصل سخن آن که، طریقه‌ی ترکی یا نت‌نویسی در عربی و سپس فارسی، با الهام از الفبای ترکی اویغوری ابداع شد و قرن‌ها برای ضبط و نگارش و تدوین مبانی موسیقی عربی و فارسیف در دامن پر سخاوت موسیقی ترکی ادامه داشت.

ارقام «سیاق» که اکنون نیز شاید در برخی از مناطق و روستاها برای نگارش حساب و حفظ محاسبات دفتری و شخصی از آن استفاده می‌شود، ریشه‌ی ترکی دارد و به تقلید از الفبای اویغوری ترکی اختراع شده است. خود کلمه‌ی «سیاق» لفظ ترکی است و از ریشه‌ی «سایماق» saymaq در معنای شمردن می‌آید و معادل فارسی آن «شمارش» است.

این ارقام چنین است:

 

 این شیوه‌ی عدد نویسی و حفظ محاسبات را، اندیشمندان ترک ایرانی در قرون اولیه‌ی اسلام اختراع کرده‌اند، هم‌میهنان فارسی زبان ما نیز بعدها آن را آموختند و به کار بردند.

بدین گونه می‌بینیم که متون اویغوری در تکوین ادبیات ترکی بعد از اسلام تاثیر مهمی برجای گذاشته است. با توجه به این که تعداد بی‌شماری از متون ترکی اویغوری پیش از اسلام اکنون در دست ماست و متاسفانه در ایران حتی یک قطعه از آن‌ها انتشار نیافته است، در اين جا سعي خواهم كرد خوانش و آوا نگاري و ترجمه‌ي بخش‌هايي از اين گنجينه‌ي عظيم را به دست دهم. عجالتاً تصویر چند قطعه از این متون را به نقل از (Digitales Turfan-Archiv (Turfanforschung در این مقاله قرار می‌دهم.

(تصاویر زیر از سایت www.bbaw.de آکادمی آلمان برداشته شده است)

 

[1] «غز» تلفظ فارسی از کلمه‌ی اوغوز oghuz در معنای خردمند و فرزانه، عنوانی که در متون فارسی برای ترکان ایرانی داده شده است.