حکیم ملا محمد علی هیدجی یکی از شاعران اندیشمند و بلندآوازه‌ی منسوب به روحانیت شیعه است که بیشترین آثار منظوم خود را به زبان ترکی آذربایجانی سروده است. وی به آثار حکمی و فلسفی اسلامی تسلطی کامل داشت و جامع‌ترین تعلیق و حواشی را بر منظومهی حاج ملاهادی سبزواری نگاشته است. او استاد اکثر اساتید فلسفه در قرن گذشته بوده و سال‌ها «منظومه» و «اسفار» تدریس کرده است.
دیوان اشعار ترکی حکیم هیدجی در سال 1387 به تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق (دوزگون) و با مقدمه‌ای جامع به همراه تحشیه چاپ شده است. این دیوان دارای انواع شعری زیر است:
14قصیده، 24غزل، 3قطعه، 1مربع 23بندی، 2تخمیس، 1ترجیع‌بند، 3ترکیب‌بند، 12مثنوی، 2مناظره و 1ملمّع.
در زیر بخشی از مقدمه دکتر صدیق را درباره‌ی حیات و زندگی این حکیم بلندپایه، به زبان ترکی آذربایجانی به شما تقدیم می‌کنم:
1 ـ هیده‌جی‌نین یازدیغی اؤز کئچمیشی
حکیم ملامحمد هیده‌جی یازدیغی و نشر ائتدیگی "شرح منظومه" کیتابی‌نین سونوندا، اؤز کئچمیشینی قیسا اولاراق بئله یازمیشدیر:
« باری من بنده حاجی ملامحمد پسر حاج معصومعلی هیده‌جی، آغاز شباب در مدرسه‌ی واقعه در قریه‌ی مزبوره و چندگاهی در دارالسلطنه‌ی قزوین به آموختن علوم رسمیه مانند نحو و صرف و منطق و معانی و بیان اشتغال داشته[ام.]، از آن پس در دارالخلافه‌ی تهران از بهشتی روان جناب آقای آقا میرزا حسین سبزواری، که از سرآمد شاگردان دانشور یگانه و آموزگار فرزانه حاج ملاهادی سبزواری ـ علیهما رحمة الله الباری ـ بود، بهری از علوم کلامیه و رسوم ریاضیه استفاضه نموده، در محضر حکیم بارع، و متأله شامخ، آقامیرزا ابوالحسن متخلص به جلوه ـ قدّس سره ـ اخذ معارف حقه و تحصیل فنون حکمیه کرده و سایر علوم را از فقه و اصول و حدیث از هر کدام به لیاقت و مناسبت استعداد از مظان خود استفاده نموده[ام.] مدت بیست و پنج سال است در مدرسه‌ی منیریه واقعه در جنب معصوم‌زاده سید ناصرالدین به عنوان تدریس معقول، به درس و بحث با طلاب مشغولم، الفتی با مردم و کلفتی با کس ندارم. شعر:
من مونسی گزیده‌ام از بهر خود مرا،
یک لحظه بر مفارقتش صبر و تاب نیست.
خوش‌رو و نغزگو، ادب‌آموزِ نکته‌دان،
هرگز نیاورد سخنی کان صواب نیست.
گوینده بی‌زبان و سراینده بی‌صدا،
رأیش به قیل و قال و سؤال و جواب نیست.
بی‌هیچ کلفتی نبود الفتی، ولی،
زین دوست زحمتی به من از هیچ باب نیست.
قلیان نمی‌‌کشد، نخورد چای و حاجتش،
بر فرش، متکّا و طعام و شراب نیست.
بیهوده خواهشی نکند، خشم ناورد،
چون دید بر مراد خودش کامیاب نیست.
این همدم عزیز که شد وصف او بیان،
هر کس شنید، گفت که این جز کتاب نیست.
آنان که عاقلند، ملامت نمی‌کنندـ
برمن، مگر کسی که سرش در حساب نیست.
وز صحبت خسان که عذابی است بس الیم،
کو آن ستوده جان که دلش در عذاب نیست.
جز حج بیت الله الحرام و زیارت مشاهد مشرفه‌ی ائمه‌ی انام ـ علیهم السلام ـ به جایی مسافرت نکرده [ام.] بعد از فوت والد مرحوم، علایق خود را از ارث پدری، از ملک و مواشی و اثاث البیت به برادران بخشیده، خود را به کنار کشیدم، هیرسایی گزیدم، نه از روی علتی که در خلقت داشته باشم، بلکه از راهی که بیرون از دستور شرع نبوی ـ صلی اله علیه و آله ـ نبوده [است.] لَقَدْ قَنَعَتْ هِمَّتِی بِالْخُمُولِ وَ صَدَّتْ عَنْ الرُّتْبَةِ الْعَالِیَّةِ فَوَ اللهِ مَا جَهِلَتْ طَیْبَ الْعُلَی وَلکِنَّها تُؤثِّرُ الْعَافِیَة.1
همانا من از این جهان فراخ،
قناعت نمودم به این تنگ کاخ.
به خود خانمانی نیاراستم،
تن آسایی خویش را خواستم.
بریدم ز پیوند خویش و تبار،
نه بگزیدم از بهر خود جفت یار.
ز بیگانگان روی برکاشتم،
به دل آرزوی دگر داشتم.
از مؤلفات و منشآت، آن‌چه مرغوب طلاب واقع شده است، «تعلیقه» بر منظومهی حاجی سبزواری علیه رحمة الباری، در منطق و حکمت، و «مجموعه» که مشتمل است به نظم و نثر پارسی و ترکی و عربی، در حکمت و اخلاق و امثال و حکایات و مطایبات و غیرها ... این بی‌بضاعت بسیار مدتی است که از معاشرت ملول و در زاویه‌ی خمول به حال خود مشغولم:
به پاکی دل پیران پارسا سوگند،
که من به جاه و جلال جهان نیم در بند.
من از تمام جهانم به گوشه‌ای خوشنود،
من از تمام جهانم به توشه‌ای خورسند.
ز مال و مکنت دنیا نگاه پوشیدم،
چه از نخست چنین داد پیر راهم پند.
که:«ـ ای جوان ز جمال جهان فریب مخور،
دل از محبت این پیره زال باید کند.
منه به مال و به فرزند دل، نبخشد سود،
تو را به روز قیامت نه مال و نه فرزند.
بدان که عزت جان است با قناعت جفت،
چنان که ذلت آن است با طمع پیوند.
قسم به کیش مسیحا که هیده‌جی زین پس،
به پای خود نگذارد کسی گذارد بند! »
2 ـ دوغومو
حکیم آخوند ملامحمد هیده‌جی، هیجری 1270ـ نجی ایلده دۆنیایا گؤز آچمیشدیر.
بعضی آراشدیریجیلار اونون دوغومو تاریخی مسأله‌سینی بوروشوق حالا گتیریرلر. میثال اۆچۆن، غلامحسین رضانژاد «دانشنامه»ده گلن آشاغیداکی بئیته:
ندیدی چه‌سان شد در این روزگار،
گرفتار کردار خود، شهریار؟
استناد ائده‌رک«در این روزگار» ترکیبندن «در این سال» معناسینی چیخاریر و 1312هـ . یعنی ناصرالدین شاهین مقتول اولماسی ایلده، هیده‌جی‌نی 50 یاشیندا ظن ائدیر!2 حال بو کی، او 1310 هـ . ایلینده یازدیغی "رسالهی دخانیه" اثرینده اؤزۆ صراحتله 40 یاشیندا اولماسینا تأکید ائدیر.3
یعنی قطعیاً دئمه‌لییک کی او 1270ﻫ. ق. ایلینده هیده‌جده (هییه کندینده) دۆنیایا گلمیشدیر. همین تاریخی، "تاریخ عرفا و حکمای زنجان" کیتابی‌نین مؤلفی و محمدرضاکریمی‌ده قبول ائدیرلر.
3 ـ هیدج
آذربایجانین خمسه ولایتینه باغلی ابهر چایی کندلریندن ساییلان و ایندی بیر شهر کیمی اداره ائدیلن و زنگانین 60 کیلومترلیگینده یئرلشن "هیده‌ج" فورماسیندا یازیلان کندین اصیل تۆرکجه آدی «هییه» Hiyə دیر. بو سؤزجۆگۆن کؤکۆ هیی hiy دیر، اونون معناسی ایسه: قاباریلمیش، گؤزه گلن، گؤرۆنن، برجسته و بو کیمی آنلاملاردیر. اؤلکه‌میز و قونشو اؤلکه‌لرین تۆرک‌نشین بؤلگه‌لرینده بو آددا کندلره چوخ راست گلیریک. ایراندا اونو هییَجHiyəc ، هییَقHiyəq ، هیده‌ج Hidəc و گاهدا اصیل فورمایا یاخین اولاراق هییهHiyəیازمیشلار.
حکیم هیده‌جی دوغولدوغو کنده، اثرلری‌نین مختلیف یئرلرینده اشاره ائدیر، اورانین صفالی طبیعتی و خلقی‌نین گؤزه‌ل خوی و عادتلریندن افتخار حسی ایله یاد ائدیر:
اولار کی وصف ائله‌ییبلر صفادا شیرازی،
منه گۆمان یوخو ترجیح هیده‌جه شیراز.
(10/9-2)
***
های! خمسه‌نین اول سویوق سولاری،
وه! هیده‌جین اول سرین هاواسی!
(33/1-6)
***
فغان کی حسرتی قالدی اۆره‌کده هیده‌جین، اول،
سویوق بولاقلاری، باشی دومانلی داغلاری!
(14/26-2)
***
تیکیلدی چیگنیمه هیده‌جده داغلاغان آغاجی،
(10/7-1)
***
آسیلدی بؤرکۆمه هیده‌جده مؤهره، بو ایام.
(18/8-1)
***
مولدم بود هیده‌ج، بخت سست و طالع کج،
گاه ساکن تهران، گه مقیم قزوینم!
4 ـ آتاسی
هیده‌جی یازدیغی اؤز کئچمیشینده اؤز آدینی محمد، لقبینی ملاّ، آتاسینی ایسه ملامعصومعلی معرفی ائدیر. گؤرۆنۆر کی اونون آتاسی روحانی و دین عالیمی اولموشدور. بیر چوخ قایناقلاردا اونو حاج ملا معصومعلی آدلاندیریرلار. بورادان اونون مکّه‌یه مشرف اولماسی دا آیدینلاشیر.
5 ـ آدی، لقبی و تخلّصو
حکیم هیده‌جی اؤزۆنۆ محمد آدلاندیریر. یازیلی قایناقلاردا، محمدعلی ده یازیلیر و حاجی آخوند هیده‌جی، ملامحمد هیده‌جی، حکیم هیده‌جی لقبلری ایله تانینیر. حاجی لقبی، اونون مکه‌یه مشرف اولماسی و «حکیم» لقبی فلسفه و حکمت ایله اوغراشدیغینا اشاره‌دیر.
ملامعصومعلی اوغلو هیده‌جلی ملامحمد گنجلیک دؤورۆندن شعر یازماغا ماراق گؤسترمیشدیر. گنجلیگینده مغنّی تخلص ائدیرمیش:
مغنیّا! دل، به توبه و پند،
ز مطرب و می نمی‌توان کند!
سونرالار تخلّصۆنۆ « هیده‌جی» و «هیده‌جلی»یه چئویرمیشدیر:
خدا بیلیر کی محبت یولوندا هیده‌جلی،
بئلی بۆکۆلدۆ، قوجالدی، آغاردی ساققالی!
(11/33-2)
6 ـ تحصیلاتی
حکیم هیده‌جی ایلک تحصیلینی هیده‌ج قریه‌سینده و چوخ گۆمان کی آتاسی یانیندا آلمیشدیر. اؤزۆنۆن دئدیگی کیمی، بو قریه‌ده واقع اولان مدرسه‌ده درس اوخوموشدور. سونرا قزوین شهرینه گئتمیش اورادا صرف، نحو، منطق، معانی و بیان اوخوموشدور.
قزوین شهرینه کؤچدۆگۆ زامان 25 یاشیندا ایمیش. اورادا 4 ـ 5 ایل حسن‌خان ـ حسین‌خان مدرسه‌سینده اقامت و تحصیل ائتمیشدیر. بعضی قئیدلره گؤره قزوین علمیه حوزه‌سینده سیدعلی خوئینی‌نین شاگیردی اولموشدور و عقلی علملر و فلسفه‌یه ماراغی ایسه اونون تأثیری آلتیندا الده ائتمیشدیر.
سونرا تهرانا کؤچمۆش، حسین سبزواری و ابوالحسن جیلوه یانیندا تحصیلینه دوام ائتمیشدیر.
میرزا حسین سبزواری تهراندا «عبدالله‌خان» مدرسه‌سینده ساکن ایدی. او، کلام و حکمت ایله بیرلیکده ریاضیات علملرینی ده همین مدرسه‌ده تدریس ائدیرمیش. حکیم هیده‌جی، اونو حاجی ملاهادی سبزواری‌نین ان یئتگین و بیلگین شاگیردی آدلاندیریر، کلام و ریاضیات علملرینه اونون یانیندا یئیه‌لنمه‌سینه فخر ائدیر.
تهراندا، اونون ایکینجی اوستادی سیدابوالحسن جیلوه، دارالشفا مدرسه‌سینده ادبی علملر و حکمت تدریس ائدیرمیش.
بئله‌لیکله حکیم هیده‌جی اون ایله یاخین تهراندا «عبدالله‌خان» و «دارالشفا» مدرسه‌لرینده تحصیل آلدیقدان سونرا، عتبات و مشهدهگئتمیش، مکه‌یه مشرف اولموشدور. هر یئرده ایسه نقلی و عقلی علملری تحصیل ائتمه‌گه ماراق و مئیل گؤسترمیشدیر:
کجا انجمن بود، بردم سری،
اگر دیدم آنجاست دانشوری.
شدم گوش گفتار آن نامدار،
که بینم چه می‌گوید آموزگار!
7 ـ سفرلری
حکیم هیده‌جی ایلک دفعه هیده‌جدن قزوینه، سونرا قزویندن تهرانا مهاجرت ائتمیشدیر. اوتۆز بئش یاشیندا کربلایا سفر گئتمیشدیر. سفر اثناسیندا، جبل‌حمرین محلّینده یول کسنلره معروض قالمیشدیر:
کیمین عشقین منی چکدی جبل حمرینه،
وئردی دینیم کیمی سامانیمی کیم تالانه؟
من کی سینّیم ده‌گیل اول قدر کی اینسان قوجالا،
بیلمیرم شک واریم اوتوز بئش اولوبدور یا نه؟
(22/14-1)
کربلادان باشقا، شعرلریندن آنلاشیلدیغی کیمی، نجف، کاظمین، سامرا و مشهدده ده زیارته گئتمیش و مکه‌یه ده مشرف اولموشدور. بعضی قصیده‌لری‌نین باشلیقلاریندا بو سفرلره اشاره واردیر، میثال اۆچۆن:
یا حضرت علی‌رضا، شاه عرش جاه،
شاه و گدایا بارِ گُنه‌دیر پناهگاه.
(1/13-1)
مطلعلی قصیده‌نین باشلیغی:
«ارض اقدسه وارد اولاندا عرض اولدو»
و:
بو دۆشگۆن قوصصه و غمدن یئتیبدیر جانا یا مولا،
یئترسین تا اؤزۆن بو صحن و بو ایوانا یا مولا!
(1/2-1)
مطلعلی قصیده‌نین باشلیغی:
«نجف اشرفه وارد اولاندا عرض اولدو.»
یازیلمیشدیر.
8 ـ تدریسی
حکیم هیده‌جی یازدیغی اؤز کئچمیشینده دئییر:
«... مدت بیست و پنج سال است در مدرسه‌ی منیریه واقعه در جنب معصوم‌زاده سید نصرالدین به عنوان تدریس معقول به درس و بحث با طلاب مشغولم...»
عؤمرۆنۆن سون ایللرینی همین مدرسه‌ده «منظومه» و « اسفار» تدریسی و شرحی ایله مشغول ایدی. همده قدیم ریاضیات، هیأت و نجوم تدریس ائده‌ردی.
9 ـ ائولنمه‌سی
حکیم هیده‌جی عؤمرۆنۆن سونونا قده‌ر مجرّد و یالقیز یاشادی. بو باره‌ده غلامحسین رضانژاد، مرحوم آیت الله محمد سنگلجی‌دن بئله بیر روایت ائدیر:
« از حاج آخوند هیده‌جی برایم نقل کرد که:« در نیمه‌ی نخستین عمر، زنی از اهالی سامان خویش برگزیدم و چون آن زن بسیار زیبا بود، و من مردی گوشه‌گیر و زاهد و از دنیا گذشته؛ دریغم آمد که آن زن، عمر و جوانی خود را در کار و زندگی سراسر قناعت و زهد من که از هر گونه خودنمایی و تحصیل نام و ثروت به دور بود، تباه کند و با فقر و خرسندی من بسازد. و به همین دلیل پیش از زفاف، مهریه‌ی او را بدو دادم و با رضایت وی رهایش کردم، و از وصله‌ی آن پارچه‌ی گرانبها به لباس کرباسین خود، جلوگیری و خودداری کردم و از آن پس، دیگر بدین اندیشه میدان ندادم. »
او، بو روایتی نقل ائتدیکدن سونرا سؤزلرینه بئله دوام ائدیر:
« و نیز قریب به همین معنی را درباره‌ی او از شاگرد دیگرش شادروان آیت الله ملاعلی معصومی همدانی شنیدم که مؤید سخنان آیت الله آقا محمد سنگلجی بود، و چنان که خود در منظومهی دانشنامه‌اش سروده است:
سر خود گرفتم، ز مردم کنار،
بریدم ز پیوند خویش و تبار.
ز یاران خود، روی برگاشتم،
به دل آرزوی دگر داشتم.
بنگزیدم، از بهر خود یار و جفت،
همی درد دل داشتم، در نهفت. »
بیزجه، اونون ازدواج ائتمه‌مه سببی‌نی، فلسفی دۆنیا گؤرۆشۆنده آختارمالیییق. بو گؤرۆشه گؤره، او عشقی بؤیۆک بیر شاعیردیر، هر زامان ایلاهی بیر عشق ایله مشغول اولان هیده‌جی، بیر نوع تجسّده اینانیر و «ازلی ذرّ»ی او قده‌ر سئویر کی اونون اۆچۆن غزللر دیوانی ترتیب ائدیر، گئجه ـ گۆندۆز اونا فیکر ائدیر و اونو دۆشۆنۆر و بلکه بونا گؤره‌ده ایسته‌مه‌میش اؤزۆنۆ دۆنیوی عشق ایله مشغول ائتسین.
10 ـ اؤلۆمۆ
حکیم هیده‌جی عؤمرۆنۆن سون ایللرینده خسته‌لنمیش و آریقلامیشدیر. او، هیجری 1346ـ نجی ایلده مریض و خسته بیر حالدا تهراندا امام‌زاده سیدنصرالدین مدرسه‌سینده وفات ائتمیشدیر. جنازه‌سینی قم شهرینه آپارمیشلار و جنازه نامازینی «قم علمیه حوزه»سی‌نی بانیسی آیت الله حائری ـ رحمت الله ـ قیلمیشدیر. ناماز قیلیندیقدان سونرا، جنازه‌نی ایندی «تکیه تولیت» دئییلن یئرده دفن ائتمیشلر.
اونون یاشاییشی‌نین سون ایللری و اؤلۆمۆ حاققیندا یئنه ده رضانژاد بئله بیر روایت ائدیر:
« شادروان آیت الله آقا محمد سنگلجی نقل می‌کرد که من در اواخر عمر استادم هیده‌جی، او را برای بردن به حمام بر دوش می‌کشیدم و از او جز مشتی رگ و پوست و استخوان باقی نمانده بود، سپس اضافه می‌کرد، آن‌گاه که از حمام او را بر دوش خود به منزلش در سیدنصرالدین می‌بردم، همه‌ی بینندگان صلوات می‌فرستاند. »
11 ـ مزاری
دئدیگیمیز کیمی حکیم هیده‌جی‌نین مزاری قم شهرینده « تکیه تولیت» محلّینده‌دیر. بورادا اونون مزاری بیر کیچیک اوتاقدا یئرله‌شیر. بو اوتاغین قاپی‌سی‌نین باشیندا بئله یازیلمیشدیر:
« مقبره‌ی عالم ربانی و فیلسوف اعظم، مرحوم حاج ملامحمد مشهور به حکیم هیده‌جی، صاحب تألیفات و دیوان. »
قاپی‌نین باشقا طرفینده بئله بیر یازی دا واردیر:
« و مقبره‌ی عالم متقی و فیلسوف بزرگ مرحوم محمدبن محمد مفید، مشهور به قاضی سعید قمی، صاحب تألیفات. »
دئمه‌لی اونون مزاری« شرح بر توحید شیخ صدوق» کیتابی‌نین یازاری قاضی سعید قمی مزاری یانیندادیر.
مزارین باش داشیندا هیده‌جی‌نین اؤلۆم تاریخی 1314 ش. (1366ق.) ضبط ائدیلمیشدیر.
12 ـ شاگیردلری
حکیم هیده‌جی اوتوز ایله یاخین تدریس زامانیندا، چوخلو عالیم، ادیب و حکیم تربیت ائتمیشدیر. اونلارین آراسیندان بیر نئچه نفردن آد آپاریریق:
- میرزا مهدی سنگلجی‌دن.
- میرزا رضاقلی سنگلجی شریعتمدار.
- هر ایکی نفرین قارداشی آیت الله محمد سنگلجی، تهران دانشگاهی‌نین، قاباقکی منطق و فلسفه اوستادی.
- « شرح منظومه» کیتابینا تعلیقات یازان شیخ محمدتقی آملی.
- آیت الله میرزا احمد آشتیانی.
- میرزا مهدی آشتیانی.
- سید جلال الدین تهرانی.
- آیت الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی.
- آیت الله میرزا ابوالحسن شعرانی.
- آیت الله ملاعلی معصومی همدانی.
- شیخ محمد جعفربن حاج ملا لنکرانی.
- میرزا محمد ثابتی همدانی.
اتک یازیلاز
1 اگر منیم هیمّتیم کاهیللیغا قانع اولوب، یوکسک مقامدان اۆز چئوویرسه‌ده، آللاها آند اولسون کی، بهره آپارماسینا باخمایارق، او یوکسک مقامین درجه و اعتبارینا جاهیلدیر.
2 رضانژاد/ ص 10.
3رسالهی دخانیه، مقدمه.