کتاب «آلتین اۆستۆ» (شرح 6 غزل ترکی حکیم ملا محمد فضولی) نوشته‌ی حسین اکبری (دیلمن) در 244 صفحه به قطع رقعی توسط نشر تکدرخت منتشر شد. یکی از نقاط قوّت کتاب، مقدمه‌ای 145 صفحه‌ای است که دکتر ح. م. صدیق به زبان ترکی آذری بر این اثر پر محتوا نوشته‌اند. استاد در چند کلمه به فارسی که در معرفی کتاب نگاشته‌اند، چنین نوشته‌اند:
کتاب کم حجم و پر محتوایی که در این جا به زبان ترکی آذربایجانی و یا دو الفبای لاتین و عربی انتشار می‌یابد، شرح 6 غزل از فضولی را در بر دارد. تا کنون چند شرح به دیوان فضولی در ترکیه، عراق، جمهوری آذربایجان و ایران انتشار یافته است، اما شرح حاضر با همه‌ی ان‌ها که بیشتر بر مبنای شرح لغات، اصطلاحات مختصات دستوری و صنایع ادبی و فنون بدیعی و گشودن گره‌ها معنایی و محتوایی استوارند، هم به لحاظ گویه‌ی سخن و هم به جهت محتوایی که هدف نویسنده‌ی آن است متفاوت است. در شرح مصراع اول مطلع نخستین غزل گوید:
«. . . فضولی در این جا بار مفهوم ناظر به «من» گفتن را بر گردن دیگری می‌نهد و از آنجا که در شناسایی هویت‌های مبدل به پرسوناژ دچار سختی می‌شود، شعر را با «من» شروع می‌کند و با پی افزوده‌ی / دیم/ (= نشانه‌ی حالت اضافه‌ی اسم و ضمیر در ترکی) می‌خواهد از عذاب ناشی از این حالت بکاهد و وقتی ادات / تک/ را به جای / گیبی/ می‌آورد، گرچه معنای / مانند/ را در نظر دارد، اما مفهوم / تنهایی/ را نیز زیر چشم آورده است و رشته‌های پیوند کثرت با وحدت را هدف گرفته است و به خلاقیت در آن و وصل آن همه به / هیچ/ از نیستی به هستی و از هستی به نیستی، هویت سازی می‌کند. و برای ما این سؤال پیش می‌آید که:«چه کسانی در هویت هیچستان می‌مانند؟» کسانی که پیش از آن که / هرکس/ باشند،/ هیچ کس/ هستند.
فضولی در این اندیشه است که بیش از این پریشانی‌ها را / زار و پریشان/ نبیند و از این رو فعل تمنّایی / اولماسین/ را به کار می‌گیرد. او که به فهم پیوندها ناشی از تجرید تکیه داده است، خود را آفرینشگر و خلاق می‌بیند و این جاست که از تعماق ناشناخته‌های خود به /یارب/ اتکا می‌کند و . . . »
همه‌ی مصاریع شش غزل آورده شده در این کتاب معروض چنین حلاجی‌ها شده است. این گونه شرح بر آثار کلاسیک اگر بتوانیم نام آن را شرح بنهیم، در ایران بی‌سابقه است. شاید بتوان آن را به بعضی از نوشته‌های صادق هدایت – مثلا بوف کور- تشبیه کرد. اما به هر حال کاری بدیع و قابل اعتناست که این جانب با تسوید این اوراق، آن را در معرض مطالعه‌ی علاقه‌مندان قرار می‌دهم.
***
فضولینین یاشایېشې
مولانا حکیم محمد بن سلیمان فضولی بیاتی ثم البغدادی، هجری اۏنونجو عصرین یالنېز آذربایجان ادبیاتی یۏخ، بلکه بۆتۆن عمومی تۆرک ادبیاتی، فارس و عرب دیللی ادبیاتلارېندا ان معروف، تأثیر ائدیجی و گؤرکملی شاعری و اسلام دُنیاسېنېن عالِم، متفکر و فلسفهچیسی و دُنیانېن اعجوبه شخصیتی کیمی تانېنمېشدېر.
1. دۏغومو
فضولینین دوغولدوغو یئرین تعیین ائتمه مناقشهسی حله بیر نتیجهیه چاتمامېشدېر. اۏنون کربلادا، بغداددا، حلّهده و حتّی آذربایجاندا دوغولدوغو ادعاسینی اؤنه سورنلر واردېر.
تذکرهلرده گؤردۆڲۆمۆز کیمی اۏنون اوغوزون «بایات» عشیرهسینه منسوب اۏلماسې و اؤزۆنۆنده حدیقة السّعدا و فارسجا دیوان ـېندا، آنا دیلینین تۆرکجه اۏلماسېندان سؤز گئدیر. یئنی آراشدېرمالارا دایاناراق، آذربایجانېن «قازاخ» ماحالېندا دۏغولوب، اوشاق ایکن عائلهسی ایله برابر آتاسې ملا سلیمان طرفیندن، کربلایا آپارېلماسې ظن ائدیلیر. هر حالدا، اۏ، اوشاقلېقدان بغداد شهرینده، تصویر ائتدیڲیمیز آذربایجان ادبی محیطینده بؤیۆمۆش و تربیه گؤرمۆشدۆر و سۏنرا کربلادا مقیم و اۏرادادا دفن اۏلموشدور.
اؤزۆده فارسجا دیوانینېن مقدمهسینده، «مولد و مقامم عراق عرب است» دئدیکدن سۏنرا، شعری حاققېندا دئییر:
«... این نو رسیدگان روزگار ندیده و این یتیمان غربت ناشنیده که از خاک نجف و خطّهی کربلا سر بر آوردهاند و در آب و هوای برج اولیا پروردهاند.»
و یئنه ده اۏرادا دئییر:
چون خاک کربلاست فضولی مقام من،
نظمم به هر کجا که رسد حرمتش رواست.
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست،
خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست.
و یا:
آسودهی کربلا به هر حال که هست،
گر خاک شود نمیشود قدرش پست.
بر میدارند و سبحهاش میسازند،
میگردانندش از شرف دست به دست.
2. آدې
فضولینین آدېنې ذکر ائدن ایلک قایناق کشف الظّنون دور. کاتب چلبی اؤز اثرینده اۏنو بئله آدلاندېرېر: «وَ هُوَ محمد بن سلیمان المُتَخلِّص بِفضولی.»[1]
اۏندان قاباقکی قایناقلار، هامېسې اۏنو مولانا فضولی آدلاندېرېرلار و لاکن کشف الظنون دان سۏنرا، هر یئرده، هامې اۏنون آدېنې محمد و آتاسېنېن آدېنې سلیمان ذکر ائتمیشلر و کاتب چلبینین ادعاسی علیهینه ایندیه کیمی هئچ بیر سند تاپېلمامېشدېر.
آتاسې سلیمان ـین «حلّه» شهرینده مفتی و دین عالِمی اۏلماسېنادا، بیر روایته دایاناراق، یالنېز بیزیم عصریمیزدهکی تدقیقاتچېلار، اشاره ائتمیشلر.[2]
3. تخلـّصو
فضولیدن قاباق بو تخلّصو اؤزۆ اۆچۆن قبول ائدن هئچ بیر شاعر بیزه معلوم دڲیلدیر.[3]
«فضولی» سؤزۆ عربجهدیر و معناسی:«بوش دانېشماق و یئرسیز بیر ایشه دخالت ائتمک» دیر.[4] بو بیت حافظ دندیر:
در کارخانهای که ره عقل و فضل نیست،
فهم ضعیف رای، فضولی چرا کند!
فضولی اؤزۆ یازدېغې بیر غزلده دئییر:
گفتم ای شوخ فضولی به تو میلی دارد،
گفت: این بیادبیهاست که اینش لقب است![5]
و بنگ و باده مثنویسی‌نین خاتمه‌سینده، استغفار بؤلۆمۆنده دئییر:
چۆن فضولی دۆرۆر منیم لقبیم،
عجب اۏلماز گر اۏلماسا ادبیم.
همین کلمه، صفت حالېندا ایشلننده، «بوش دانېشان و یئرسیز باشقالارېنېن ایشلرینه دخالت ائدن شخص» معناسېنا گلیر. آذربایجاندا بئله آداما «فضول» و اۏنون عملینه «فضوللوق» دئیهریک.
باشقا طرفدن، «فضولی» کلمهسی، اگر «فضل» سؤزۆنۆن جمعی اۏلان «فضول» کلمهسینه منسوبیت اکی « i / ی» نین آرتېرېلماسې ایله دوزهلیرسه، «یۆکسکلیک، اۆستۆنلۆک، معرفت، حکمت، و کمالا منسوب» معناسی وئرهر.
فضولی اؤزۆ، فارسجا دیوانېنېن مقدمهسینده بو تخلّصو سئچمه سببلرینی بئله ایضاح ائدیر:
«... گاهی به اشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را به فنون تازی فی الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود، زیرا زبان مباحثهی علمی من بود. و گاهی در میدان ترکی سمند طبیعت دواندم و ظریفان ترک را به لطافت گفتار ترکی تمتعّی رسانیدم. آن نیز چندان تشویشم نداد، چون به سلیقهی اصل من موافق افتاد. و گاهی به رشتهی عبارت فارسی گهر کشیدم و از آن شاخسار میوهی کام دل چیدم، اما به واسطهی رغبت اغلاق و مودت دقّت مضمون که در جبلت داشتم ... وقتها بوده که شب تا سحر زهر بیداری چشیدهام و به صد خون جگر مضمونی را به عبارت کشیدهام و چون روز شد، آن را به عیب توارد قلم زدهام و از تصرف آن باز آمدهام. وقتها شده که روز تا شب به دریای فکرت فرو رفتهام و گوهر خاصی به الماس سخن سفتهام، چون گفتهاند که این مضمون از فهم دور است و این لفظ در میان قوم [فارس] نا معمول و نامشکور است، از نظر انداختهام و به سلسلهی تسوید مقید نساختهام ...
حقّا که همین احتراز، علت اختیار تخلّص واقع شده [است]. چرا که در ابتدای شروع نظم، هر چند روزی دل بر تخلّصی مینهادم و بعد از مدتی به واسطهی ظهور شریکی، به تخلص دیگر تغییر میدادم. آخر الامر، معلوم شد یارانی که پیش از من بودهاند، تخلصها را بیش از معانی ربودهاند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم، در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم. و بر شریک ظلم شود، اگر غالب آیم.
بنابر رفع ملابست التباس، «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه به جانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقلوب طبع کسی نخواهد افتاد که بیم شرکت او به من تشویشی نتواند داد. الحق ابواب آزار شرکت را بدین لقب برخود بستم و از دغدغهی انتقال و اختلال رستم ...
فی الواقع تخلصی واقع شد موافق هوای من، و لقبی اتفاق افتاد مطابق دعوای من به چندین وجوه: اول آن که، من خود را یگانهی روزگار میخواستم، و این معنی، در این تخلص به ظهور پیوست و دامن فردیتم از دست قید شرکت رست. دیگر آن که، من به توفیق همت، استدعای جامعیت جمع علوم و فنون داشتم. تخلصی یافتم متضمّن این مضمون. چرا که در لغت جمع فضل است، بر وزن علوم و فنون. دیگر مضمون فضولی به اصطلاح عوام، خلاف ادب است و چه خلاف ادب از این برتر که مرا با وجود علّت معاشرت علماء عالی مقدار و عدم تربیت سلاطین نامدار مرحمت شعار، و نفرت سیاحت اقالیم و امصار، همیشه در مباحثهی عقیله، دست تعرض در گریبان احکام مختلفهی حکماست. و در مسائل نقلیه، داعیهی اعتبار اصول اختلاف فقهاست. و در این فنون سخن به استاد یک فنهی هر فن مباحثهی حسن عبارت و مناقشهی لطف اداست. اگرچه این روش نشانه‌ی کمال فضولی است، اما نشانه‌ی کال فضولی است.
دید دوران در حصول علم و عرفان و ادب،
اهتمام و اجتهاد و سعی و اقدام مرا،
بر خلاف اهل عالم یافت عزم همّتم،
کرد در عالم فضولی زین سبب نام مرا.
المن‍ة لله که ایام ارتکاب این فن گرامی و اوقات تعلّق این نام نامی همیشه بر من به خیر گذشت. و از میامن خاک اولیا به تکمیل هر رسالهای که توجه نمودم، اتمام آن به آسانی میسر گشت، غیر از غزلهای فارسی که ...»[6]
بو مقدمهدن آنلاشېلېر کی:
- فضولینین غریزه و سلیقهسی تۆرکجه یازماغا مِیل ائدیرمیش.
- فارس دیلینده هر نه یازېردېسا، شاعرلر اؤز آدلارېنا مشهور ائدیرلردیر.
- اۏنا گؤره «فضولی» تخلّصو سئچدی کی شاعرلر داها اۏنون تخلّصونو (معنالاردان اؤنجه) اوغورلاماسېنلار، چۆنکی معناسېندان قورخوب چکینهجکلر.
- اۏنا گؤره «فضولی» تخلّصو سئچدی کی شاعرلر ایله اؤز دعواسېندا، ایستهدی «یگانهی روزگار اۏلسون» و اؤزۆنۆ اۏنلارا اوخشاتماسېن.
- اۏنا گؤره «فضولی» تخلّصو سئچدی کی اؤز عصرینده ادب و حکمت ساحهسینده تایې تاپېلماز و یگانه ایدی و عصرینین بۆتۆن رایج اۏلان علم، فضل و کمالینا یئیهلنمیشدیر.
و تاریخ اثبات ائتدی کی سلیمان اوغلو محمد اؤز لیاقتی و اهلیتی ایله «ادب‌سیزلیک» معناسېنا گلن «فضولی» کلمهسینین هویت و اصالتینی آلت اۆست ائدیب دڲیشدی. سلیمان نظیف دیلیجهدئسک:
«بوگۆن فضولی دئییلینجه، خاطره اعزّه و اولیا درجهسینه صعود ائتمیش بیر آدام گلیر. اؤیله عزیز و ولی کی وجدانلارېن تحول و قناعت و ایمانی ایلهده، قدسیتینه خلل گلمک احتمالی یۏخدور.»[7]
4. اوشاقلېغې و گنجلیڲی
فضولینین اوشاقلېغې و گنجلیڲی حاققېندا چۏخ معلومات یۏخدور. بعضی روایتلره گؤره، گویا اوستادی ملارحمت الله ین قېزې ایله ده ائولنمیشدیر.
سندلر بؤلۆمۆنده گؤردۆڲۆمۆز چاغداشې عهدینین، اۏنون حاققېندا سؤیلهدیکلریندن نتیجه آلېرېق کی فضولی دائما تفسیر، حكمت، کلام، حدیث، هندسه، هیئت، طب، ادبیات، موسیقی و شعر ایله مشغول اۏلان، شوخ طبیعتلی و صحبتی دادلې بیر عالِم ایمیش.
اوشاقلېغېندا، هم اؤز آتاسې و همده ملا رحمت‌الله آدلې بیر عالِمین یانېندا تحصیل آلمېش و چۏخ کیچیک ایکن قلم اله آلا بیلمیشدیر.
قطعیت ایله دئمک اۏلار کی اۏ زمانکی بغدادین علمی محیطینده، فضولی گوجلو و درین تحصیل آلا بیلمیش، بۆتۆن عقلی و نقلی علملری اؤیرهنمیش و خصوصیله حکمت و کلام فنلرینده متبحّر بیر عالِم اۏلموش و «ملالېق» درجهسینه یۆکسلمیشدیر. و هر یئرده حرمت قازانمېشدېر. علم تحصیلی ایله یاناشې شعر یازماغا دا یئنی یئتمه یاشلارېندان باشلامېشدېر. اؤزۆ دئییر:
صیت فصاحت ایله سؤزۆم توتدو عالمی،
من مهد اعتباردا طفل زبون هنوز.
بوی خوشوملا اۏلدو معطر دماغلار،
من نافهی وجود دا بیر قطره خون هنوز.[8]
لاکن اۏ بۆتۆن عقلی و نقلی علملر ایله مشغول اۏلدوغو و حکمت و کلام فنلرینی اۏخودوغو و اۏخوتدوغونا گؤره، علمسیز شعری قبول ائتمهمیش و شعر دیل و آنلامېندا «اخلاق» گؤزلهمیشدیر:
«چون در هنگام صباوت نظر اعتبار به کارخانهی عالم انداختم و شاهد اکتساب معارف را منظور و معشوق ساختم، در اثنای آن عشق بازی، گاهی محرک شوق فطری بر روی استعدادم، ابواب محبت نظم میگشود. اما غیرت همت اکتساب معارف منعم مینمود که: این جمیله اگر چه مرغوب است، چون مانع تحصیل کمال و علم می‌شود، نه خوب است.»[9]
بو سؤزلردن آیدېن اۏلور کی اۏ، هر نهیی، حتی شعر یازماغا فطری مِیل گؤسترمڲی، علم اؤیرنمڲه فدا ائتمیشدیر.
فضولینین اوشاقلېق ایللرینده، عراقِ عرب آغ قویونلولار حاکمیتی آلتېندا ایدی. سۏنرا صفوی دُولتینین الینه کئچمیش و 26 ایل بو بؤلگه، صفوی قېزېلباشلارېنا تابع اۏلموشدور. شاعرین بو ایللرده حیاتی نسبتاً ساکت کئچمیشدیر. اۏ، شاه ختایی شأنینه بنگ و باده مثنویسینی یازېب، اۏنا هدیه ائتمیشدیر.
سلطان سلیمان قانونی عراقِ عربی اله کئچیردیکدن سۏنرا، فضولینین دورومو گرگینلهشیر.
بو دُورده اۏنون حیاتی و معشیتی آغېر کئچیرمیش، اؤزۆده بو مسألهیه اعتناسېز ایدی، نئجه‌کی «اوقاف»دان وئریلن معاشی بیر مدت کسیلدیکدن سۏنرا «وقفیه ایشلری اداره»سینه شکایت ائدرک دئمیشدیر:
ما آینه داران بد و نیک جهانیم،
گر نیستی آگه، بگشا دیده و بنگر:
خم یافته در خدمت ما قامت گردون،
پر گشته ز آوازهی ما دهر، سراسر ...
... ما راتبه‌خواران درِ آل رسولیم،
عمری است که این راتبه داریم مقرر،
مسدود نگشته درِ این راتبه بر ما،
زان روی که هستیم بدین راتبه در خور.
ماییم پسندیدهی دوران به قناعت،
پیران جوان بخت و فقیران توانگر.[10]
و بئله‌لیکله، اؤز مناعتِ طبع و قناعتینی گؤسترمیشدیر.
5. اؤلۆمۆ
وئردیڲیمیز سندلره گؤره، مولانا حکیم ملاّ محمد بن سلیمان فضولی، هجری 900- نجو ایلده دُنیایا گلمیش و هجری 963- نجو ایلده طاعون بلاسېنا توتولموش و رحلت ائتمیشدی.
6. مزاری
فضولی رحلت ائتدیکدن سۏنرا، اؤز وصیتی اۆزره، امام حسین علیه السلامین مزارې یانېندا دفن ائدیلمیشدیر و بیر زمان مزارې اۆزهرینه گونبذ تیکیلمیشدیر.
دئییلنلره گؤره، مزارې حاققېندا یازدېغې غزلین بو بیتی:
مزاریم اۆزره قویمان میل اگر کویوندا جان وئرسم،
قویون بیر سایه دۆشسۆن قبریمه اۏل سرو قامتدن.[11]
اساسېندا، سۏنرالار بو گونبذ گؤتۆرۆلمۆشدۆر.
بو مزار 1975- نجی ایله کیمی بر پا ایدی. همین ایلده عراق دولتی کوچهلری گئنیشلندیرمه بهانهسی ایله مزاری داغېتمېش و فضولینین سۆمۆکلرینی کتابخانایا نقل ائتدیرمیشدیر.[12]
7. فضولینین اۏغلو فضلی بغدادی
مولانا حکیم ملامحمد فضولینین اۏغلو فضلی بغدادی، اؤز آتاسېنېن درین فلسفی - عرفانی مکتبینین دوامچېسې کیمی تانېنېر. اۏنون شعرلری، همده چۏخ اۏیناق و آهنگداردېر:
ای سرو سهی! سن گلهلی سیر ایله باغا، سر چکمهدی عرعر!
چۏخ عالی نسبلر اؤزۆنۆ سالدې آیاغا، قول اۏلدو صنوبر!
دُنیادا اگر فضلی گؤزۆ آغلایو گئتسه، اۆزۆن هوسیندن،
رحمت یاغېشې تۏپراغېنېن اۆستۆنه یاغا، قبری اۏلا انور.
غزللرینین دیلی ایسه ساده و صمیمیدیر و اؤزۆنه مخصوص سبكی واردېر:
صبریم تۆکندی، محنته قاتلانا بیلمزم،
سو باشدان آشدې، عشق اۏدونا یانا بیلمزم!
سن سرو بۏیلو دلبری ترک ائیلهمز اگر،
عُمرۆم بوداغې جور ایله اۆشانا بیلمزم.
یارېن باشېنا آی ایله گۆن نئشه چیزگینیر،
اۏل شمعه بندن اؤزگهنی پروانه بیلمزم.
عالم بیلیر کی شۏل صنمی سئومیشم، رقیب!
باشېم گئدرسه، بن بو ایشی دانا بیلمزم.
وئرگیل بو فضلی کامینی، فردایا قۏیماغېل،
یۏخدور وفاسی عُمرۆمۆن اینانا بیلمزم.
مرحوم محمد علی تربیت اۏنون حاققېندا بیر لطیفه نقل ائدیب، یازېر:
«... در تاریخ 988 که عیسویها کلاه سیاه و یهودیها کلاه سرخ شعار خود ساخته و بر سر گذاشتند، مشارٌ الیه قزلباشها را طرف انتقاد قرار داده چنین گفتهاست:
دۏققوز یۆز سکسن سکیزده،
ایام بو سرّی ائیلهدی فاش:
گئیدی باشېنا قېزېل یهودی،
یعنی کی: یهوددور قېزېلباش!
شأنی تکلو در جواب او گفته:
چۏخ ائتمه فضولی اۏغلو فضلی،
عالمده قېزېلباش آدېنې فاش!
ایندی بئله گر گؤیه دَه چېخسان،
باغدادا گلیب گیرهر قېزېلباش»[13]
فضلی، آتاسېنېن دیری اۏلدوغو زماندا تانېنمېش بیر شاعر ایدی و دیوان صاحبی ایدی. آشاغېداکې بیت بونا ثبوتدور:
در حلّه دو شاعرند معروف،
فضلی پسر و پدر فضولی.
عکس است جمیع کار عالم،
فضلی پدر و پسر فضولی.
فضلینین دیوانی بیزه گلیب چاتمامېشدېر ولاکن بیر چۏخ شعرلری تذکرهلر و سفینهلرده ساخلانېلېر.
نتیجه: فضولی اوشاقلېغېندان «عراق عرب»ده بؤیۆمۆش، درین دینی، ادبی و فلسفی تحصیل آلمېش، گنجلیڲیندن شعر دئمڲه باشلامېش و هامېنېن حرمتینی قازانمېشدېر. اۏنون آتاسې دین عالِمی و اۏغلو، اؤزۆ كیمی شاعر و عالِم ایدی.
دکتر ح. م. صدیق
بخشی از شرح اولین غزل ترکی حکیم ملا محمد فضولی به قلم حسین اکبری (دیلمن):
بیرینجی غزل
بنیم تک هیچ کیم زار و پریشان اۏلماسېن، یارب!
اسیر درد عشق و داغ هیجران اۏلماسېن، یارب!
دمادم جؤورلردیر چکدیڲیم بی‌رحم بوتلاردان،
بو کافرلر اسیری، بیر مسلمان اۏلماسېن، یارب!
گؤروپ اندیشه‌ی قتلیمده اۏل ماهې بودور دردیم،
کی بو اندیشه‌دن اۏل مه، پشیمان اۏلماسېن، یارب!
چېخارماق ائتسه‌لر تندن چکیپ پئیکانېن اۏل سروین،
چېخان اۏلسون دل مجروح، پئیکان اۏلماسېن، یارب!
جفا و جؤور ایله معتادام، آنلارسېز نۏلور حالېم؟
جفاسېنا حد و جؤورونه پایان اۏلماسېن، یارب!
دئمن کیم عدلی یۏخ یا ظلمو چۏخ، هر حالیله اۏلسا،
کؤنۆل تختینه اۏندان غئیری سلطان اۏلماسېن، یارب!
فضولی بولدو گنج عافیت مئیخانه کنجوندن،
مبارک ملکدور، اۏل ملک ویران اۏلماسین یارب!
*
فضولی بو غزل سایېلان سؤزۆنده، ( بن، سن، اۏ )...
آیرېم‌جېلېغېندان سېزېلدایاسې... سئوگی قاورامېنېن انگینلیڲین
بیر نقطه‌دن نکته‌لندیریپ، آیقېن‌لېغېندان آشماقدادېر .!.
اۏ ... بن دئمک ایسته‌مه‌دن شو یۆکۆن داشېماسېنې، اؤزدن
باشقاسېنا داشېتدېرماق ایسته‌مز‌جه‌سی... سؤزۆ یئتیرمک ایچۆن
آنلاملارې داشېماغا...
پئرسۏناژلانمېش کیملیک‌لری (( ضمیر )) تانېتدېرماغا...
قاچېنېلماز بیر زۏرونلولوغا دۆشدۆڲۆنۆ گؤردۆڲۆندن...
بن‌ایله باشلاماغې اۏنایلایېر .!.
فوضولی (ایم) اکی‌ایله ده بئله‌بیر چکیمه سېغېشماز آغرېنې
قالدېرماغا یییه‌له‌نیر .!.
اۏلاردا، بئله دۆشۆنۆله کی (بنیم تک)دن، وئردیڲی آنلام
(منیم کیمی) بیر زاد اۏلا .!.
آنجاق بیر داها گؤزلم‌دن اؤته بیر شئیلر آلقې‌لاماق یاخشې !
نئجه‌کی فضولی (تک) اکی‌نین یئرینه...
(گیبی) کیمی سؤزجۆک‌لری داها دڲرلندیریپ .!.
ائله‌جه بوردا نه کی تکجه هیجا یئرلشیمینه قېسېلا...
بلکه (تک) سؤزۆنده بیر اؤزندیڲی یالنېزلېغې وورغولاماقدادېر،
اۏلاکی بو یالنېزلېق، کثرت ایله وحدت باغېنتېلارېنېن باغلارېنې
یارېپ یاراتماقدا !!
اۏ یارېپ یاراتماقلار کی (هئچ) سؤزجۆڲۆنه چاتېشاندا...
یۏخدان وارا، واردان یۏخا، کیملیک پایلاماقدا .!.
ایندی گؤره‌سن بو کیملیڲی آلقېلایا بیلمزدن هئچ‌لیک‌ده قالان
کیم‌لردی .؟. کی، هرکیم اۏلماقدان
(هئچ‌کیم) اۏلماغا یئتینیرلر! ...
فضولی شونو دۆشۆنه‌رک کی، یېغېپ ... دارامادان،
کیلکه‌لنمیش داغېنېق‌لېغېن داها پۏزولوپ زېرېلداماغېنا
یۏل آچماسېن، هئچ‌جه قالان کیملیک‌لری ( زار و پریشان)
گؤرمڲه قېیماماغېندان، بیر ایستڲه وارېر (اۏلماسېن) !
ایندی بو ایستڲینین اۏلوپ اۏلماماسېنې کیمدن اوممالېدېر .؟.
اۏ کی یالنېز بیر مجرّدلیکدن یۏغوردوغو باغلارېن آنلاشېلماسېنا
دیره‌نیر ... اؤزۆندن باشقا کیمی یارادېجې سایا بیله‌ر !؟
هله کی اۏباغلارا باخا-باخا خبرسیز قۏنچالارېن گؤرۆش گۆلۆنه
چاتېشماسې ایچۏن ... اۏنلارا آنلاشېلاجاق دیلین قارېجېیلا
یاخلاشمالېدېر !
هه.!. بوردادېر کی اؤزلۆڲۆنۆن تانېمسېز دیب-بوجاغېندان ...
اۏنایلانا بیله‌ر، اۆچۆنجۆ کیملیڲه (یارب) سؤیکه‌نیر !
*
( اسیر درد عشق و داغ هیجران اۏلماسېن، یارب! )
نئجه اۏلار کی .؟. یارادېجې، یاراتدېغې بنزرلیک‌لرین...
آنلاق قارېجېندا، اؤزۆنۆ یئرلشدیرمڲه دۆشۆنۆپ
سئوگیسینی یایدېرماقدا...
دیدرگین بیر توتساقلېغا قانېقلانمېش !
هله کی اؤزدن دۏغدوغو سئوگینین آغرېسېنې کیم چکه‌بیله.؟.
گؤرن شو اؤز اؤزلۆڲۆنه ...
یاخېنلاشماق حسرتیندن اوزاقلېغې نه‌دیر.؟.کی گیز دادېنې،
گیزدن گیزه دادېزدېراسې، باشقاسېنا داشېتدېرماق ایسته‌میر!
*
[1] Katip Çelebi, KEŞF-ÜZ-ZUNUN, İst. 1941, s. 255.
[2] Abdülkadir İnan, s. 154.
[3] سلیمان نظیف 1925- نجی نشر ائتدیڲی «فضولی» آدلې کتابیندا و اۏندان سۏنرا عبدالقادر قاراخان (1996، ص 157) ادعا ائدیرلرکی «تذکرة الشعراء» اثرینده هجری 6- نجی عصر فارس شاعری اۏلان «یوسف فضولی» دن سؤز گئدیبدیر.
[4] معین، ج 2، ص 2554.
[5] دیوان فارسی، ص 183 ، غ 106.
[6] دیوان فارسی فضولی، ص 75- 76.
[7] نظیف، سلیمان. فضولی، استانبول، 1925، ص 13.
[8] همین کتاب، ص 147
[9] دیوان فارسی، ص 73.
[10] دیوان فارسی، ص 291.
[11] همین کتاب، ص 391.
[12] عبداللطیف بندر اوغلو، مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد، مقدمه، ص5.
[13] دانشمندان آذربایجان، ص 300.