چاپ

بخش اول

چکیده

استاد دكتر حسین محمدزاده صدیق از بزرگان فاضل و استادان بنام و خستگی‌ناپذیر ایران در قرن معاصر است كه در زمره‌ی اساتید دلسوز و محققان و نویسندگان پركار و زحمتكش محسوب می‌شود. با توجه به تسلط و اشراف بالا و كامل ایشان در مباحث مختلف از جمله: ادبیات، زبان‌شناسی، فولكلور، روزنامه‌نگاری، ترجمه، شعر و... ایشان صاحب تألیفات بسیار، چه به صورت كتاب و چه مقاله در این زمینه هستند.

در این نوشتار، قصد بررسی همه‌ی جوانب زندگی این بزرگمرد استاد، ادیب و شاعر ایرانی نیست. بلكه سعی گردیده به طور موجز به معرفی این شخصیت كم‌نظیر ادبی و علمی ایران اسلامی در قالب زندگی‌نامه، تحقیقات، تألیفات، مجموعه‌های اشعار، ترجمه‌ها و دیدگاه بعضی از اهل قلم درباره‌ی ایشان و هم‌چنین از میان مقالات تحقیقی استاد، به نقد و بررسی اجمالی سخنرانی‌هایشان در چند كنگره‌ی ادبی و علمی پرداخته شود.

در این مقاله كه تحقیق نظری به شیوه‌ی تحلیل محتوا است، مطالب و اطلاعات از طریق منابع كتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است.

 

مقدمه

یاد كرد و معرفی بزرگان علم و ادب و كندوكاو در زوایای مختلف زندگی آنان و اشراف بر روح متعالی ایشان و مطالعه در آثاری كه از خود به یادگار گذاشته‌اند، امروزه از اهمّ اموری است كه باید به شایستگی انجام گیرد و آیینه‌وار پیش روی جوانان گذاشته شود، زیرا بیان و تبیین حیات علمی و فضایل شخصیت‌های برجسته‌ی اجتماع، شیوه‌های تبعیت از روش‌ها و منش‌های استادان بزرگوار را به دانشجو و جوانان ما می‌آموزد و البته كه این رسالتی است شایان توجه و خدمتی است بس گرانقدر برای نسل‌های آینده كه باید وارث و حافظ هویت‌های علمی و فرهنگ ملت خویش باشند.

اطلاع از احوال و آثار و تحولات، عظمت فرهنگ و مفاخر علمی و ادب ملت و ممكت ایران، ضرورت شناخت فرهیختگان را بر ما فرض می‌كند. اعاظم و اكابری كه زندگی خود را وقف دانش و پژوهش كرده، در توسعه و تكمیل و تجلی شخصیت ملی و فرهنگی جامعه‌ی خویش، رسالتی بزرگ را ایفا نموده‌اند. یكی از نمونه‌های بارز این فرزانگان، دكتر حسین محمدزاده صدیق است كه با سابقه‌ی درخشان خدمات فرهنگی خود در تاریخ و فرهنگ و ادب، مسندی ویژه دارد و دستمایه‌های قلمی وی اعمّ از نگارش و تألیف و ترجمه و شعر در قلمرو تاریخ ایران، ادبیات آذربایجان، شعر، تاریخ ادبیات و تصوّف ایران، نثر انتقادی و تصحیح متون نظم و نثر و... جایگاه مخصوص به خود را دارند. استاد دكتر حسین محمدزاده صدیق در زمره‌ی افرادی است كه در نیم قرن فعالیت خود جز فرهنگ‌پروری كاری نكرده است. آثار و تألیفات ارزنده‌ی وی گواه این ادّعاست و جزء معتبرترین منابع و مراجع جویندگان و پژوهندگان است. وی از جمله شخصیت‌هایی است كه با كارهای خود به فرهنگ مكتوب و رسمی این مرز و بوم، صادقانه و عاشقانه خدمت كرده است.

وی از معروفترین نویسندگانی است كه تألیفات ایشان اعّم از تاریخ و ادبیات و شعر و ترجمه به 350 كتاب و رساله می‌رسد و تعداد مقالاتشان از هزار فقره افزون‌تر است. ایشان برخلاف بسیاری از دوستان و هم‌قلمان در گذشته كه به دنبال امور سیاسی رفتند، تنها به ادب و فرهنگ و نویسندگی گراییدند و بعد از انقلاب شكوهمند اسلامی و به بار نشستن استقلال و آزادی‌های فرهنگی، سوار بر توسن علم و ادب، نیكنامی اندوختند. (محمد داوریار اردبیلی، 1389:7)

استاد دكتر صدیق مردی چند چهره و شخصیت چند بعدی كه فعالیت‌های علمی ایشان ابعاد گوناگون داشته كه شگفت‌انگیز و بهت‌آمیز است. ایشان علامه‌ای به تمام معنی، با متانت علم و تدقیق عالمانه‌اش آثار ماندگاری تحویل جامعه‌ی علمی- ادبی كشور داده‌اند كه در نوع خود بی‌بدیل است (محمد داوریار اردبیلی، 1389: ص7). وی استادی لایق، محققی تیزبین، شاعری پراحساس و مبارز، مترجمی امین و دقیق، روزنامه‌نگاری مدیر و مدّبر، سخنرانی پرجذبه، منتقدی بی‌رحم و مهربان، نویسنده‌ای قهار و زبان‌شناسی راه‌گشا (محمدرضا کریمی، 1377: ص17) هستند که درباره‌ی ابعاد مختلف این شخصیت در حد مقدورات سخن خواهیم گفت.

دکتر صدیق از شخصیت‌هایی است که با پشتکار خود به درجات عالی علم رسیده است. بارها در رژیم سابق زورورزان مانع تحصیلات رسمی وی شده‌اند، اما او در کنار فعالیت‌های علمی و ادبی قهارانه، به تحصیلات رسمی هم پرداخته است. او پس از اخذ درجه‌ی PH.D از دانشگاه استانبول در سال 1362 و بدون توجه به دعوت‌های کشورهای همسایه و داشتن ویزاهای اقامت از کشورهایی مانند کانادا، به خاک وطن بازگشت (مصاحبه‌های علمی پدرم، 1381: ص13) او در زمره‌ی معدود کسانی است که سالیان سال با عشق و علاقه‌ی وافر به تحقیق و تفحص در زبان و فرهنگ و ادبیات اسلامی پرداخته است.

به جرأت می‌توان گفت که اگر امروز زبان و فرهنگ و در کل هویت ملی ما می‌تواند در برابر هجمه‌های فرهنگ‌ستیزان پایداری نماید، مرهون مساعی اشخاصی هم‌چون ایشان است (مهندس امیر چهره‌گشا، 1388: ص 76).

پژوهش‌های استاد در زمینه‌های مختلف، امروزه در محافل علمی و دانشگاه‌های ایران و جهان از اعتبار خاصی برخوردار است (ائلیار آذران 1382: ص 21).

تولّد

استاد دکتر صدیق در 15 تیرماه سال 1324 ش. برابر با ماه جولای سال 1945 میلادی در خانه‌ی پدری جنب مسجد آقا میرعلی در کوچه‌ی اسماعیل بقال از محله‌ی سرخاب در شهر تبریز متولد شده است. (مصاحبه‌های علمی پدرم، 1381: ص 3)

در کودکی در مسجد جامع تبریز و حوزه‌ی طالبیه نزد آقامیرزا غلامحسین هریسی، آقا میرزا عمران و مرحوم وقایعی مشکات تبریزی به تعلیم قرآن، فلسفه‌ی اسلام، فقه، احکام و اصول دین مشغول شد. از کودکی در حالی که 14 سال بیشتر نداشت، در مسجد محله و اوقاتی هم در منزل به تدریس قرآن و دروس مدرسه‌ای مشغول بود. بی‌سوادهای محله را که دو برابر سن او سن داشتند باسواد کرد. (همان. 8) او، در سال 1337 تحصیلات ابتدایی را به پایان رسانید و وارد دبیرستان شد و در رشته‌ی علوم ادبی مشغول تحصیل گشت. از همان ابتدا استعداد عجیبی نسبت به ادبیات پیدا کرد. به طوری که در دبیرستان او را "شاعر" صدا می‌کردند و او برای بهتر متوجه شدن درس‌ها، آن‌ها را به قالب شعر درمی‌آورد و فرمول‌های فیزیک، ریاضی و یا درس طبیعی و جغرافیا را در قالب شعر حفظ می‌کرد و انشاء‌های خود را به شعر می‌نوشت. (همان، 9)

وقتی از دوره‌ی اول دبیرستان به دانشسرا رفت، شایع شد که همه‌ی کتاب‌های کتابخانه‌ی دانشسرا را خوانده است، زیرا با کارمندان وارد می‌شد و با آن‌ها خارج می‌شد. می‌خواست همه‌ی قله‌ها را فتح کند. (یعقوب حیدری. 1387: 14)

دوران کودکی

استاد در مصاحبه‌ای که در سال 1379 با «بنیاد پژوهشی ادبیات کودکان ایران» کرده‌اند، از مادرشان بسیار با عزت یاد کرده و افتخار می‌کنند که دوران کودکی خود را با او سپری کرده‌اند:

«مادرم شاعر بود. پیوسته موزون و مقفّا سخن می‌گفت و قادر بود با تکیه بر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های موسیقایی زبان ترکی، هر صحبتی را به شعر تبدیل کند. بی‌گمان در سال‌های کودکی من، لالایی‌ و نازلامایی‌های ریتم‌دار و آهنگین ایشان، در شکل‌گیری توان شاعری، در من کارگر افتاده است. مادرم سینه‌ی پر درد و غمی داشت. سخنانش پیوسته با آه توام بود. آه‌های مادرم از اعماق قلبش بیرون می‌آمد. مادرم، گاه و بی‌گاه و شاید تمام شب‌های زمستان، سر کرسی برایم ناغیل می‌گفت. از ناردان خاتون، ملک محمد، مرد قارداش و نامرد قارداش، هفت پسر پادشاه، دختر شاه سمرقند، کچل و ماجراهای متعدد او. قصه‌های شاه عباس، قصه‌های روباه و غیره را اول بار از مادرم و شاید هم فقط از مادرم شنیدم. او از قدرت خلاقه‌ای در قصه‌سرایی و موزون‌سازی برخی پاره‌های آن برخوردار بود. مادر او یعنی مادر بزرگ من، شِکر ننه نیز سینه‌ی پر قصه‌ای داشت. من شکر ننه را به ناغیل گفتن می‌شناختم و نه چیز دیگر، شکر ننه وقتی قصه می‌گفت، همه ساکت، مست و مبهوت می‌شدیم. او طوری افسانه می‌گفت که انگار آن‌ها را حفظ کرده است، کلمات و جملات را با ژست‌های ادبی ادا می‌کرد و هیچ گاه هم دیگرگونه نمی‌شد.» (محمد هادی محمدی، 1380: 92)

آغاز فعالیت ادبی

دکتر صدیق وقتی از دانشسرای مقدماتی پسران تبریز فارغ‌التحصیل شد، رهسپار روستاهای تبریز و اهر گردید (م. کریمی، 1388: 16). در روستا، ضمن معلمی، به گرد‌آوری مواد فولکلوریک همت گماشت. او، در قصبه‌ی هریس معلم و مدیر دبستان بود و هم‌چنین در دانشگاه تبریز در رشته‌ی ادبیات فارسی تحصیل می‌کرد. (مصاحبه‌های علمی پدرم، 1381: 10)

از سال 1344 به فعالیت‌های علمی و ادبی پرداخت. اولین مقاله‌ی او تحت عنوان "فرشته‌ی میترا و عید مهرگان" در سال 1344 در ماهنامه‌ی آموزش و پرورش تبریز چاپ شد. (همآن جا)

در سال 1346 صفحه ادبی روزنامه عصر نوین را در تبریز اداره می‌کرد و در سال 1347 در همین شهر نشریه‌ی «هنر و اجتماع» را راه‌انداز کرد که آن را هر پانزده روز یکبار و با استفاده از امتیاز روزنامه‌ی مهد آزادی انتشار می‌داد. (همآن جا)

کم بودند کسانی که در رژیم گذشته، حرص مقام و شهرت را به یک‌سو نهادند و علیه استبداد و ظلم نعره سردادند و راه مبارزه بیش گرفتند که دکتر صدیق یکی از آن‌ها بود. (جابر عالی‌شان، 1359: 4/ 1387: 9)

آثار

دکتر صدیق تألیفات و آثاری بسیاری در زمینه‌های گوناگون دارد. آثار او معمولاً رغبت گروه‌های مختلف خواننده را دربردارد (پروانه محمدلی، 2009: 123). مواردی از دستمایه‌های قلمی ایشان را خانم معصومه بازکیایی لیست کرده‌اند که با استفاده از ثمره‌ی زحمات ایشان این سیاهه را در این‌جا می‌گنجانیم.

تصحیح و تحشیه

1. آل محمد (ص) تاریخینده تشریح و محاکمه

2. امثال لقمان

3. پنج نمایشنامه

4. تمثیلات تماشاخانه (2- موسیو ژوردان)

5. تمثیلات تماشاخانه (4- خرس قولدورباسان)

6. تمثیلات تماشاخانه (1- کیمیاگر)

7. چهار تئاتر و رساله‌ی اخلاقیه

8. حضرت پیغمبر (ص) دن قیرخ حدیث

9. دو سهندیه

10. دیوان اشعار ترکی بایرک قوشچو اوغلو

11. دیوان اشعار ترکی حکیم سید ابوالقاسم نباتی

12. دیوان اشعار ترکی حکیم ملا محمد فضولی

13. دیوان اشعار ترکی حکیم ملامحمد هیدجی

14. دیوان اشعار ترکی سید عظیم شیروانی

15. دیوان اشعار ترکی سید عماد الدین نسیمی

16. دیوان اشعار ترکی مرتضی قلی ظفر اردبیلی

17. دیوان اشعار ترکی ملا پناه واقف

18. دیوان اشعار فارسی مولانا حکیم ملامحمد فضولی بیاتلی

19. دیوان اشعار فارسی میرزا علی مجتهدی (عشقی)

20. دیوان غریبی و تذکره مجالس شعرای روم

21. دیوان فارسی سید ابوالقاسم نباتی

22. رند و زاهد فضولی

23. سایالار

24. قارامجموعه

25. قارامجموعه

26. قارامجموعه 1و 2

27. قاعده زبان ترکی

28. قواعد زبان ترکی

29. کلاملار

30. گلشن راز شبستری

31. لیلی و مجنون و باشقا اثرلری

32. محاکمة اللغتین

33. مقالات تربیت

34. مقالات فارسی میرزا فتحعلی آخوندزاده

35. مقالات فلسفی میرزا فتحعلی آخوندزاده

36. منتخب غزلیات شمس تبریزی

37. نصاب اعتماد: فرهنگ لغات منظوم ترکی

38. نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی

39. یوسف و زلیخا

تحقیق و پژوهش

1. دیدی از نوآوری‌های حبیب ساهر

2. سه سنگیاد باستانی

3. سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه

4. شرح غزل‌های صائب تبریزی (ج. 1)

5. عارف سالک

6. عاشیقلار

7. قوپوزنوازان دلسوخته‌ی آذربایجان

8. گونشلی وطن یادداشتلاری

9. مقالات ایرانشناسی (ج. 1و2)

10. واقف، شاعر زیبایی و حقیقت

11. هفت مقاله

12. یادمان‌های ترکی باستان

ترجمه

1. آتا! ای ظلم گؤرموش مکتبین بایراقداری

2. آثاری از شعرای آذربایجان

3. آذربایجانین شهید عالیملری

4. آرزی و قمبر

5. ارمنستان در زمان تیمور لنگ

6. از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم در آذربایجان

7. اسلام احکامی

8. اصول عقاید

9. افضل الدین خاقانی شیروانی

10. انقلاب بورژوازی در انگلستان

11. أوچونجو امام، حضرت حسین علیه السلام

12. ایچگی و ایچگی ایچمک حاققیندا قیرخ حدیث

13. بهسروده‌های زرتشت

14. بیرینجی امام، حضرت علی علیه‌السَّلام

15. پیرامون پیدایش انسان‌

16. توحیده چاغری

17. جزء عم

18. حضرت امام جعفر صادق (ع) دن قیرخ حدیث

19. حضرت امام حسن (ع) دن قیرخ حدیث

20. حضرت امام حسن عسگری (ع) دن قیرخ حدیث

21. حضرت امام حسین (ع) دن قیرخ حدیث

22. حضرت امام رضا (ع) دن قیرخ حدیث

23. حضرت امام زین‌العابدین (ع) دن قیرخ حدیث

24. حضرت امام علی (ع) دن قیرخ حدیث

25. حضرت امام علی‌النقی (ع) دن قیرخ حدیث

26. حضرت امام محمد‌التقی (ع) دن قیرخ حدیث

27. حضرت امام محمدباقر (ع) دن قیرخ حدیث

28. حضرت امام مهدی (عج) دن قیرخ حدیث

29. حضرت امام موسی کاظم (ع) دن قیرخ حدیث

30. حضرت فاطمه زهرا (س) دن قیرخ حدیث

31. حکیم ملاعبدالله زنوزی و زنوزیه مکتبی

32. در شناخت هنر و زیبایی

33. دو گفتار ادبی

34. دیوان لغات الترک

35. زندگی و اندیشه‌ی نظامی

36. سون سؤز

37. گفتارهایی پیرامون مسائل زبانشناسی ایران

38. گفتاری درباره‌ی زبان‌های رایج فارسی در آذربایجان

39. مسایل ادبیات دیرین ایران

40. مسایل ادبیات نوین ایران

41. مطلع‌الإعتقاد فی معرفة‌المبدا و المعاد

42. قیسا سؤزلر

43. مجموعه داستان‌های ماکسیم گورکی

44. مقدمه‌ای بر فلسفه‌ی تکاملی طبیعت و جامعه

45. نسیمی (درام تاریخی در 3 پرده و چهارده صحنه)

46. نظامی، شاعر بزرگ آذربایجان

47. نمونه‌های شعر معاصر آذربایجان

48. هامی ایچون اسلام

49. یئنی یئتمه‌لر ایچون الله تانیما درسلری

50. یئنی یئتمه‌لر ایچون امام تانیما درسلری

51. یئنی یئتمه‌لر ایچون ایلاهی عدالت

52. یئنی یئتمه‌لر ایچون پیغمبر تانیما درسلری

53. یئنی یئتمه‌لر ایچون معاد تانیما درسلری

مجموعه شعر

1. اردبیل لوحه‌لری

2. آناما هدیه

3. اوچغون داخما

4. باکی لوحه‌لری

5. تبریز یوللاریندا

6. زنگان لوحه‌لری

7. شیخ محمد خیابانی حماسه‌سی

8. صمد بهرنگی (منظومه)

9. قاشقایی لوحه‌لری

10. کیچیک شعرلر

11. یورد غزللری

متون دانشگاهی

1. آشنایی با رسالات موسیقی

2. آشنایی با متون ادبی

3. برگزیده متون نظم ترکی

4. برگزیده‌ی متون نظم و نثر ترکی (ج.1)

5. خلاصه‌ی قانون کار و تاریخ ادبیات

6. سیری در رساله‌های موسیقایی

7. متون ادبی هنر

ادبیات کودکان

1. چیل مایدان

2. دنیای قصه‌ی بچه‌ها

3. دوقلوهای ترک

4. قصّه‌های روباه

5. قصّه‌های کچل

6. یهودانین خیانتی

نقدها

1. درباره‌ی‌ قصه‌های‌ كودكانه‌ی بهرنگ

2. و  باز هم درباره‌ی مرداد و امرداد

3. انارستان

4. حبیب ساهر، شاعر مردم

5. ترجمه‌ی بوستان

6. هجری هریسی

7. قامت خود را بردار می‌بیند

8. از شبستر تا شبستر

9. ژستهای علمی تركی ستیزان

10. میرزا مأذون قشقایی

11. فقدان دکتر حمید نطقی‌،

12. پاسخ به معترض

13. چون غرض آمد هنر پوشیده شد

14. حماسه‌پرداز خشم شقایق

15. پیرامون اشتباه مرحوم تربیت درباره‌ی قارامجموعه

16. تكمله‌ای بر كتاب

17. بازی‌های باستان شناسی پان ایرانیسم‌ها بر علیه مدنیت ترکی

18. نگاهی به مطالب کتاب فارسی اول دبیرستان

19. صفویه، ملا صدرا و جعبه جادویی

20. مکتب غیر واقعی‌سازی و حرکت از ‌«من»  به ‌«نا من»

21. وجدان علمی و ادب کاوی صمیمانه

22. پاسخ به مقاله‌ی «ظهور پان ترکیسم و ترجمه‌ی دیوان لغات‌الترک»

23. تغزّل‌سرای خردگرا

24. شاعر خنده‌های تلخ

25. کاروان سالار نثر واقعگرا

26. درباره‌ی رمان «اشک سبلان»

27. انسان طالعینی دوشونن شاعیر

28. درباره‌ی اشعار سؤنمز

29.  اشک سبلان

کنگره‌ها

1. اوزان شعری در دیوان مختومقلی فراغی

2. تأثیر آفرینش نظامی بر ادبیات ترکی

3. حاج غلامرضا مجدفر

4. حکیم هیدجی و آذربایجان فیلسوفلاری

5. خطیب تبریزی، شارح ابن سکّیت

6. در مورد ادبیات قشقایی

7. سبک آذربایجانی در شعر فارسی

8. سلسله‌ی مولویّه و شیخ‌ شهاب‌الدین اهری

9. عطار

10. فرزند ایل سرافراز

11. کلیات غریبی منتشا

12. گامی برای تدوین کتابشناسی اوحدی مراغه‌ای

13. منوچهری از دیدگاه مرحوم پرفسور احمد آتش

14. نگاهی به پیشینه‌ی باستانی زبان ترکمنی

15. نوع سیرسوژه در منظومه‌های نظامی

16. ورود آق‌قویونلوها به آناطولی

 

دکتر صدیق پیش از هر چیزی یک معلم است. او سال‌های جوانی خود را در دبیرستان‌ها سپری کرده است و وقتی در اوایل دهه‌ی 60 از دبیرستان به مراکز تربیت معلم منتقل شد، چند سال بعد در مرکز تربیت معلم دارالفنون مدرس نمونه شناخته شد. در آن جا نیز فصلنامه‌ای ادبی با نام دارالفنون راه‌اندازی کرد. در جایی معلمان را خطاب کرده، می‌گوید: «عزیزان من! وقتی وارد کلاس شدید و در را بستید، همه چیز را، جزء بچه‌ها، فراموش کنید و خودتان را پدر روحانی و معنوی آن‌ها بدانید. گفتار و رفتارما خیلی روی بچه‌ها تأثیر دارد. من به خودم که نگاه می‌کنم، می‌بینم آن قدر که از معلمانم متاثرم، از پدر و مادرم نیستم.» (جواد محقق. 1382: ص 14)