تک هجالي قوشغولار

 بئله‌ليکله بحث لريميزده شعريميزين جوت هجالي قاليبلاري‌نين بؤلگولريله تانيش اولدونوز. اصلينده هجا اؤلچولرينده، هر اؤلچونون اؤزونه مخصوص بؤلگوسو واردير. بو بؤلگونون بيرلشديگي نقظه‌يه «دوراق» دئييريک. مثال اوچون آلتي هجالي اؤلچونون آنادوراغي 3+3، سکگيز هجالي اؤلچونون انا دوراغي 4+4، اون هجالي اؤلچونون آنا دوراغي 5+5، اون ايکي هجالي اؤلچونون آنا دوراغي 6+6 و اون دؤرد هجالي اؤلچونون آنا دوراغي 7+7 بؤلگولرينده کي بيرلشن نقطه‌دير. لاکين بونودا قئيد ائتمه‌لي‌ييک کي هر اؤلچونون آنا دوراغيندان باشقا ايکينجي درجه‌لي دوراقلاري‌دا واردير.

مثلا «ديوان لغات الترک» ده کي سکگيز هجالي شعرلر آراسيندا، آشاغيدا کي بندين هر مصراعسيندا بير آنا دوارق و ايکي فرعي دواراق واردير:

(2+2)+(2+2)

(گئجه + دوروب) + (يؤرور + ائرديم)

(قارا + قيزيل) + (بؤرو + گؤردوم)

(قاتيق + ياغي) + (قورا + گؤردوم)

(قايا + گؤروب) + (باقو + آغدي)

و يا همين کتابدان نقل اولونان آشاغيدا کي بندين هر مصراعسيندا بير آنا دوراق و بير فرعي دوراق واردير:

(3+2)+3

(قاردونو + اينجو) + ساغينمان،

(توزغونو + مانجو) + سئزينمن،

(بولماديق + ننگه) + سئوينمن

(بيلگه‌لر + آني) +يئيرلر.

 

مصراعلاردا يئر آلان هر بير فرعي دوراق، شعرين آهنگينه و ريتمينه اويغون اولور. بعضاً بير شعرين مصراعيلاري‌نين جوره به جوره دوراقلاري اولور. مثلا «قاراجا اوغلان» ديوانيندان نقل ائتديگيميز آشاغيدا کي بنده دقت يئتيرين:

يايلاغي + گؤزه‌ل +تپه‌لر (3+2+3)=8

ياغار ياغيش+قار سپه‌لر (4+4)=8

قولاقدا + آلتين + کوپه‌لر (3+2+3)=8

والله دلبر+ سنده اولار (4+4)=8 [1]

گؤروندوگو کيمي بورادا ايکينجي و دؤردونجو مصراعلاردا يالنيز آنا دوراق واردير، لاکين بيرينجي و اوچونجو مصراعلاردا بير آنا دوراق و بير فرعي دوراق گؤزه دگير و بؤلگوسو بئله اولور:

(3+2)+3

بوتون بو حال لاري مطالعه ائديب آراشديرماق، بو کيچيک درسين حؤصله‌سينده دگيلدير. بو حال لار ديل بيلگيميزده اولان «چکيم» کيمي چوخ بوروشوق و اينجه سجيه‌لر داشي‌يير، بير لوقاريتم جدولي کيم اؤيره‌نمه‌سي و آراشدير ماسي چوخ حؤصله و دقت ايسته‌يير. بو ايسه ديليميزين التصاقي بير ديل اولماسيندان گليب چيخير.ائله بورادا ديليميزده هجا اؤلچولري‌نين اهميتي آيدينلاشماقدادير. هجا اؤلچولري ائللريميزين طبيعي و غريزي موسيقي آنلاييشي قايناغي کيمي تاريخيميزده ظهور ائتميش و هر زامان اؤز اهميتيني ده ساخلاميشدير.

اوخوجولارين اؤلچولرين بؤلگولرينده اولان دوراقلاري داها ييغجام بير شکيلده منيمسمه‌لري اوچون، بو دوراقلاري مختلف جدوللرده گؤسترمگه چاليشاجاغام. آشاغيدا کي جدولده جوت هجالي اؤلچولرين دوراقلاري گؤستريلميشدير:

 

 

 

درسلريميزين کئچن ساييلاردا نشر اولان اؤچ قسمينده، تورکجه‌ميزده رايج اولان شعرلرين جوت هجالي اؤلچولري بو اؤلچولرين‌ده مختلف بؤلگولرينه امکان داخلينده اشاره ائتديک دئديگيميز کيمي تورک ادبياتي، فارس و عرب ادبياتلاري‌نين تأثيرينه گيرمه‌ديگي چاغلاردا، تورکلر يالنيز هجا اؤلچوسوندن يارارلانيرديلار. اسلاميتين قبولوندان سونرا، عروض اؤلچوسو ادبياتيميزا داخل اولموشدور. لاکين يئنه‌ده خالق آراسيندا هجا اؤلچوسو چوخ يايغين اولموشدور. حتي رسمي و کلاسيک اوسلوبلاردا شعرلر يازان شاعرلرده، هجا اؤلچولريني منيمسه‌ميشلر. هجا اؤلچوسونو منيمسه‌مک قاضي برهان الدين، بايرک قوشچو اوغلو، شاه اسماعيل ختائي، ملامحمد فضولي و سونرالار بوتون شاعرلر طرفيندن بير عادي حالا چئوريلميشدير. حتي عثمانلي سارايلاريندا ياشايان و خالق شعري اوسلوبونا اهميت وئرمين «ديوان شاعرلري» ده هجا اؤلچوسونده ان اويناق شعرلريني يازميشديرلار. مثال اچون طمطراقلي قصيده‌لر يازان و ديلي چوخ زنگين و عرب- فارس سؤزلري ايله دولو اولان و فارسجادا عنصري بلخي‌ني يادا سالان عثمانلي ساراي شاعري «نديم»‌ده أن دويغولو مضمونلاريني هجا قاليبلاريندا بسله‌ميشدير. آشاغيداکي قوشمايا دقت ائدک، نديمي- دن دير:

 سئتوديگيم جمالين، چونکي گؤره‌مم،

چيخماسين خيالين دل شئيدادان.

خاک پايا چونکي اؤزلر سوره‌مم،

آلاييم پيامين باد صبادان

*

کبود چشمي بي‌رحم ائتدي نگاهين،

عاشيقلارين گؤيه چيخارتدي آهين

سوردوم گردنيندن زولف سياهين،

بير جواب وئرمه‌دي آغدان، قارادان،

 

سئوديگيم بنده‌نه دوشربه خدمت،

قاپيندا قول اولماق جانيما منت

گؤره‌ ايديم سنده بوي محبت،

ايسته‌ديگيم بودورسن بي‌وفادان،

*

نديمي حوسنونه اولموشدور عاشيق،

اؤيله بير عاشيق کيم قوولونده صادق

کرمه نه قده‌ر دگيلسه لاييق،

عار ائتمز گؤزليم شاهلاري گدادان.

 

بئله‌ليکله گؤروروک کي هجا اؤلچولريندن بوتون شاعرلر استفاده ائتميشديرلر. ديليميزده تک هجالي اؤلچولر، جوت هجالي اؤلچولره گؤره داها گئنيش‌دير. اؤلچولر و اونلارا عايد بؤلگولري آشاغيداکي جدولده رسم ائتميشيک:

يوخاريدا کي جدولي اختصارلا وئرمک اوچون اوچونجو قسمين مختلف بؤلگولريني قئي ائتمه‌ديک. بو قسمده 5 هجادان چوخ اولان هر بؤلوم اؤزو ايکي بؤلگويه بؤلونر، مثال اوچون اون بير هجالي بئله بؤلونر:

(4+4+3)=(8+3)

(3+4+4)=(3+8)

(4+3+4)=(7+4)=(4+7)

ايندي کئچه‌ک جدولين ايضاحينا: