دکتر ح. م. صدیق
هر وقت میدان نخجوان (نقش جهان) اصفهان را می‌بینم، یاد میدان حسن پادشاه تبریز می‌افتم، محلی که نقش جهان اصفهان از روی آن گرته‌برداری شد[1] و امروزه سال به سال روی به ویرانی دارد. این میدان با 160 هزار متر مربع وسعت در دوره‌ی حکومت آق‌قویونلوها ساخته شد. امروزه «صاحب الامر میدانی» نامیده میشود و مسجد حسن پادشاه هم در آن واقع است. وسعت آن دو برابر وسعت میدان نقش جهان اصفهان (82 هزار متر مربع) است. از این میدان بزرگ تبریز، امروزه محوطه‌ای کوچک با دو بنای مسجد صاحب الامر و مدرسه‌ی اکبریه و نیز مخروبه‌ای از مسجد حسن پادشاه بر جای مانده است. اوزون حسن آق‌قویونلو در این میدان از قشونی بیش از 30 هزار نفر سان می‌دیده است. مزار اوزون حسن هم در همین مجموعه قرار دارد.
از اوایل دهه‌ی هفتاد مسئولین محلی بارها مصاحبه کردند و وعده دادند که مسجد را بازسازی خواهند کرد. اما سال‌هاست که به حال خود رها ساخته‌اند و بسیاری از کاشی‌های معرق بی‌نظیر بناها به غارت می‌رود. جهانگردانی که در طول پانصد سال اخیر به تبریز آمده‌اند از حجاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها، گنبدهای عظیم، صفه‌سازی مرتفع، ستون‌های بی‌نظیر و محراب عالی مسجد حسن پادشاه سخن گفته‌اند. این میدان را بزرگ‌ترین میدان تاریخی جهان نامیده‌اند. این میدان مدت 4 قرن مقرّ حکومت و فرماندهی جهانشاه، اوزون حسن، شاه ختایی و شاه طهماسب بوده است. مساحت این مجموعه در دوره‌ی اباقاخان و صدارت محمد جوینی وزیر وی شروع شد. هم اکنون دارای اجزاء میدان با یکصد حجره، مجموعه‌ی جعفر پاشا، دارالمساکین، باغ نصریه، عمارت هشت بهشت، مسجد شاه طهماسب (مسجد صاحب الامر کنونی) است. این میدان علاوه بر کاربرد حکومتی- اداری، کارکردهای مذهبی، اجتماعی و اقتصادی نیز داشت و در مرکز شهر تبریز واقع بود.
شاردن در سال 1082 هـ . در روزگار سلطنت شاه سلیمان صفوی در تبریز از این میدان بازدید کرده و نوشته است:
«. . . میدان تبریز بزرگ‌ترین میادین عالم است که من دیده‌ام و خیلی بزرگ‌تر از میدان اصفهان می‌باشد. ترکان در این محل چندین بار سی‌هزار عسکر برای جنگ آراسته‌اند. همه روزه شامگاهان این میدان انباشته از عامه‌ی مردم است که برای تفریح و تماشای نمایشاتی که در آنجا به معرض تماشا گذارده میشود جمع می‌گردند . . . این میدان بزرگ در ساعات روز خالی نمی‌باشد، و در حقیقت، بازار انواع و اقسام خوار و بار و اشیاء به شمار می‌رود.»[2]
مهم‌ترین بنای این مجموعه کاخ هشت بهشت است که آن را سلطان یعقوب تکمیل کرده است. در روزگار خود این بنا چنان شهرتی یافت که از اقصی نقاط جهان اسلام برای دیدن آن به تبریز می‌آمدند و یا ندیده آن را توصیف می‌کردند. عبدالرحمن جامی در توصیف آن در قصیده‌ای که در مدح سلطان یعقوب ساخته، گوید:
این نه قصر است همانا که بهشتی دگر است،
که گشاده به رخ اهل صفا هشت در است.
جای آن دارد اگر هشت بهشتش خوانند،
چون ز هر نقش در آن حور وشی جلوه‌‌گر است.
همانندی‌های دو میدان
میدان نخجوان (نقش جهان اصفهان) دارای همانندی‌های اساسی با میدان حسن پادشاه (صاحب الامر) دارد. از جمله این که در هر دو میدان خالی گذاردن مرکز میدان رعایت شده است و از تمام جهات کاملاً محصور است. هر دو میدان محلی برای تشریفات دولتی و انتشار و اشاعه‌ی رسمی قوانین و محل تجمع‌های لشکری و مذهبی بوده است. در سوی‌های هر دو میدان بازار و مسجد تعبیه شده که از عناصر مهم و اصلی ارتباط میدان با توده‌های مردم بود.[3]
[1] در محل میدان نقش جهان پیش از دوره‌ی صفویه باغی به همین نام وجود داشت. این باغ نام خود را از شهر ی در آذربایجان گرفته که امروزه نخجوان خوانده میشود. حمدالله مستوفی درباره‌ی این شهر گوید:«شهری خوش است که آن را نقش جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است.»
[2] سیاحتنامه شاردن، تهران، 1374، ص 8- 407.
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا