«ارج‌نامه‌ی حاج میرزا حسین کریمی مراغه‌ای با یادی از مرحوم ذاکر» در 791 صفحه به قطع وزیری، به اهتمام: محمدحسین قابل‌نژاد سردرودی توسط نشر تکدرخت و با نظارت علمی استاد دکتر ح. م. صدیق منتشر شد.

این کتاب شامل دو بخش فارسی و ترکی است و در هر بخش مقالات و اشعاری در بررسی و تحلیل آثار میرزا حسین کریمی مراغه‌ای از سوی قلم به دستان آذربایجان نوشته و سروده شده است. به انتهای کتاب گلچینی از اشعار کریمی مراغه‌ای (صفحه 529 – 701) افزوده شده است. در ضمن دارای 64 صفحه آلبوم عکس رنگی، قاب و جلد سخت است که با قیمت 85000 به بازار نشر عرضه شده است.

در زیر مقدمه‌ی دکتر ح. م. صدیق را باز نشر می‌کنیم:

سؤز باشی

 

بیلمه‌لیییک کی طنز (satire)، گولوش (خنده و کمدی/ comedy) مقوله‌سی‌نین بیر اساس قولو ساییلیر. گولوش مقوله‌سینده طنزدن باشقا، فکاهی (humorous)، هزل (smut)، لطیفه (wit)، جوک (joke)، شوخی (pleasantry)، مزاح (good humor)، استهزاء (ridicule) و . . . قوللاری‌دا تعریف اولونوبدور. بونلارین بعضی‌سینده یالنیز گولدورمک و بشاشلیق ایجاد ائتمک هدف ساییلیر (مزاح)، بعضی‌سینده تحقیر، توهین و حتی تهجین واردیر (جوک)، بعضیلری ادبسیزجه‌سینه و نزاکتسیز اولاراق دینله‌ییجی و اوخوجونو گولمگه سوق ائدیر (هزل)، بعضیسینده شاعر گولدورمک یولو ایله جوان اوخوجونو نصیحت ائتمک قصدی ایله شعر یازیر (فکاهی) و غیره.

ولاکن بونلارین هامیسیندان فرقلی اولاراق، طنز هر زمان بؤیوک بیر هدف و انسانی آرمان و ایده‌آل یولوندا، بیر تازیانه و شاللاق کیمی هر جوره اگریلیک و نادوزلوگون اوستونه یئنیر. انسانیت علیهینه اولان هر بیر زادی قیرباجلاییر، انسانلارین سعادت یوللارینی باغلایان هر واقعه‌نی هده‌له‌ییر، معنویات و حقیقی دینی صفتلری قوروماق اوچون یازیلیر، دینه و مذهبه تظاهر ائدرک، دینی معارفی آلچالدانلاری رسوا ائدیر.

طنز دونیاسیندا البته گولوش واردیر. ولی هر طنزی اوخویان و ائشیدن، ایلک اؤنجه گولدوکدن سونرا، گولوشون دوداقلاریندا قوروماسین حس ائدیر و دوشونجه‌یه دالیر و درین تفکر دونیاسینا جومور و اگریلیک‌لری آرادان قالدیرماق اوچون فکیرله‌شیر.

بیزیم آذربایجاندا چاغداش طنز شعریمیز مرحوم میرزا علی اکبر صابر (هوپ هوپ) ایله باشلادی. او نوحه یازان و مرثیه‌خوان بیر شاعر ایدی و گنجلیگینده بو ساحه‌ده آد و سان قازانمیشدی. مشروطه دؤنمینده ایسه، ایراندان اوزاق دوشمه‌سینه باخمایاراق، طنز شعری‌نین بایراقداری کیمی جان و کؤنولدن بیز ایرانلیلارا خدمت ائتدی. او زمان دیللرده دولانان گوجلو طنزلری ایله ظلم ائدنلری و آزادلیق علیهینه قالخانلاری افشاء و رسوا ائتدی. او، اؤز شعرلرینده اوخوجونو حقیقی اسلامین احکامینا عمل ائتمگه و نبوی شریعته اویماغا و دینین سیماسیندان خرافات توزلارینی سیلمگه چاغیریردی.

مثال اوچون خلقی زکات وئرمگه دعوت ائدرکن دئییردی:

هر نه وئرسن وئر، مبادا، وئرمه بیر درهم زکات،

قۏی آجېندان اؤلسه، اؤلسۆن بینوا کندلی و تات!

و یا شیعه و سنی وحدت و بیرلیگی مسأله‌سینده، طنز ایله معاندلرین دیلیندن دئییردی:

قارداش بیله‌جک بیر- بیرینی شیعه و سنّی،

هر امرده هم رای و هم افکار اۏلاجاقدېر!

بعضاًده مستقیم اولاراق نصیحت ائدیردی:

سن کی شریعت‌چی‌سن، ای بی‌نوا،

قېل حیا!

شرعده آخر نه بیر احسان‌دا وار؟

حق مسلمان دا وار؟

ایندی گئت انصاف ائله ...[1]

طنز شعریمیزین صابردن سونرا ایکینجی پارلاق اولدوز مرحوم میرزا علی معجز شبستری ایدی. اونون‌دا دیوانی باشدا باشا توحید سسی‌دیر، اسلام معارفی و قرآن حکمتی ایله دولودور. من ادعا ائده بیلرم کی هم صابر و هم معجزون ادبی یارادیجیلیقلاری اصلینده بیر نئچه آیه و حدیثین تفسیری اولاراق، قالیجی شعرلر شکلینده فورمالاشمیش و زمان آخینینا تاپشیریلمیشدیر.

معجزون آجی گولوشلو طنزی یانیندا مستقیم تازیانه‌لری‌ده واردیر. مثال اوچون بیر یئرده دئییر:

یوخدو جمهوریتین دنیادا قدر و قیمتی،

سرنگون اولسون گؤروم شاهین او قدّ و قامتی.

بس کی ملت اولدو لاغر نی کیمی غم غصه‌دن،

روضه‌ی رضواندا سؤیلر پیغمبر: وا امّتی!

باشقا بیر یئرده رضا پالانینی طنز دیلی ایله افشاء ائدرک، دئییر:

پهلوی‌زاده چیخیب نخته دئییرلر دئیه‌سن،

او قویوب باشینا تاج فخری، من نئیلیم!

گؤزو، قاشی، بدنی، هر یئری بنزیر شاها،

آز ایمیش مدرکی، یوخموش هنری، من نئیلیه!

یقین ایرانلیلارین بختی گتیرمیش آبالام،

وار ایمیش مال داوارا چوخ ضرری، من نئیلیم!

منی شاه ائتسه‌لر البته قبول ائیله‌مرم،

او آلیر دالینا بو بارلری، من نئیلیم!

 

بوگون بیز فخر ایله ادعا ائدیریک کی، میرزا علی اکبر صابر و میرزا علی معجزدن سونرا، گونوموزده یاشایان و نسلیمیز ایله چاغداش اولان میرزا حسین کریمی مراغه‌ای، چاغداش طنز شعریمیزین اوچونجو پارلاق اولدوزودور. او، طاغوت دورونده عیبه‌جرلیک‌لری قیرباجلاماغا باشلامیش و انقلابدان سونرا حال حاضردا اؤز حیاتیندا تحسین و تقدیر اولونور، حرمت گؤرور و قلم صاحبلری طرفیندن اثرلری تجزیه و تحلیل اولونور.

میرزا حسین کریمی مراغه‌ای، اصلینده نوحه شاعری و صاف اعتقادلی مرثیه‌خواندیر. ذاکر مراغه‌ای‌نین اوغلودور، اونون ائوینده تربیه تاپمیش، بویا باشا چاتمیشدیر و گوجلو مذهبی اینانج و اعتقادا یئیه‌لنمیشدیر.

میرزا حسین کریمی مراغه‌ای‌نین نوحه‌لری جمجمه اونون طنز شعرلریندن چوخدور. او 14 معصومون و کربلانین بوتون احوالاتی ایله علاقه‌دار نوحه‌لر یازمیشدیر. خلقین دیلی ازبری اولان نوحه‌لرینی سئچمک چوخ راحت ایشدیر. نمونه اولاراق آشاغیدا دایم دیللرده اولان بیر نئچه نوحه‌سینی نقل ائدیرم:

شیعه‌لر آغلار بوگون طاها امام صادقه،

باش آچیب ماتم دوتوب زهرا امام صادقه.

*

یئنه عالمی غم آلدی،

یئنه ماه ماتم اولدو.

کی بو آیدا قدّ‌ زینب،

غم و غصه‌ده خم اولدو.

*

باخ تشنه شیعه،

گل داده آغلا،

عطشان حسینی

سال یاده آغلا.

 

اما طنزلرده، کریمی‌نین ان مهم سجیه‌سی، اؤز اطرافینا اعتناسیز اولماماغی‌دیر. او، جمعیت آراسیندا گئدن حادثه‌لری ایزله‌ییر. سیاسی دوروم و اجتماعی وضعیت هر زمان اونو دوشوندورور. اصنافلارین داورانیشلاری و ان کیچیک مسأله‌لردن توتموش تا اجتماعی نهضت‌لر کیمی مهم سیاسی واقعه‌لره دقت یئتیریر. «ایران اره گئتدی» شعری بونا بیر نمونه اولا بیلر.

شاعرین دیلی تمامیله خلق دیلیدیر. دیلیمیزده ایشلنن عباره‌لر، اصطلاحلار، آتا سؤزلری، کنایه‌لر و ضرب مثل‌لری بول- بول اونون شعرلرینده تاپماق اولار.

طنز یازان شاعریمیز، البته بعضاً استهجانلی شعرلرده یازماغا رغبت گؤسترمیشدیر. بودا گولوشون بیر قولو کیمی اعتنایا شایاندیر. بو ساحه‌ده او «زشت و زیبا» عنوانلی بیر شعر نوعی‌ده یاراتمیشدیر. بو شعر نوعی، بئله‌دیرکی ایلک مصراعدا استهجانا یول آچا بیلن بیر مضمون ایشله‌نیر، اونا زشت دئییلیر و ایکینجی مصراع اونا جواب اولاراق، تام ترسینه نزاکتلی جواب وئریلیر و استهجان آرادان گئدیر. بونادا «زیبا» دئییلیر. بدیع بیر شعر نوعی یارادان شاعر، اصلینده بورادا هر بیت شعرده ایکی معادله ایجاد ائدیر. هر ایکی معادله عینی و ملموس و غیر ذهنی‌دیر. ولاکن معنا و مضمون تام متضاددیر و بیر جوره گولوشه سبب اولور. مثال اوچون آشاغیداکی بیته باخاندا، بیرینجی مصراعدا نظره نزاکتسیز گلن سؤزلر، ایکینجی عینی معادله ایله تام ترسینه اولاراق اوخوجویا ذوق وئریر، گولوشه سبب اولور و دقتی شاعرین مهارتینه جلب ائدیر.

آوروپالیلارین مد سیاستلرینی تعقیب ائدنلری شدتله تنقید آتشینه توتور، هیپی‌لیک، مینی‌ژوپ گئیمه، پاپ موسیقیسینه قولاق آسما کیمی، تقلیدی حرکتلر اونون گؤزوندن یایینمایان، مهم حادثه‌لردیرلر یوخسوللارین قیدینه قالماق، اونلارین دردلرینه شریک اولماق کیمی حس‌لر، باهالیقدان فریادا گلمک، کریمی شعرلری‌نین جانمایاسیدیر، «عمو نوروز و حاجی فیروز» دئییشمه‌سی بونا آیدین مقاله‌دیر.

کریمی خلقی بیر شاعردیر.

سیاسی- تمثیلی شعر دونیاسیندا ان موفق شعرلر یازان کریمی‌دیر. «خاین پیشیک» شعرینده سؤزلری ائله چیلپاق و آیدین آشکار دئییر که اوخویان هرکس بیلیرمیش «پیشیگیم» کلمه‌سی ایله هانسی آدی عوض ائده‌جکدیر:

ایندی که سن ائدیسن بوردا ریاست پیشیگیم،

قویما الدن گئده میزان عدالت پیشیگیم.

او بو شعرینده ان کسگین سیاسی تنقیدینی تمثیل شکلینده دیله گتیریر:

سن ده یوخ ذره‌جه انصاف و مروّت پیشیگیم،

بو قده‌ر مملکته ائتمه خیانت پیشیگیم.

 

کریمی مراغه‌ای، طنز شعری دنیاسیندا، تمثیللردن چوخ یارارلانان بیر سؤز اوستاسیدیر. تمثیلی (allegorical) شعر ادبیات تاریخیمیزده اؤزونه مهم یئر آچمیشدیر.

کریمی مراغه‌ای‌نین تمثیلی شعرلری خلقین اوخودوغو، ازبرله‌دیگی و دیللرینده گزدیردیکلری شعرلردیر. اونون یاراتدیغی تمثیل‌لرده خوروز، پیشیک، قارغا، پیلوو، تازه گلین، مشاطه، داماد، قاینانا، لبه‌دارلی فعله، فالچی، ار – آرواد و حیاتدا گؤرونن هر بیر عنصر دیله گلیب دانیشا بیلیر. خلق ایسه اؤز دانیشیقلاریندا همین شعرلردن فایدالانیر و شاهد مثال گتیریرلر:

اوغلانلار ایچینده بارک الله بیزیم اوغلان،

بیر دسته قیزیل گولدی ماشاء الله بیزیم اوغلان.

*

قوی سنه بیر سؤز دئییم آن مش جهال،

قورخورام اما سالاسان قیل و قال.

*

آچ قاپینی آرواد قاپیدا قالمیشام،

بئش تومنه بیر لبه‌دار آلمیشام!

*

فالچی قارداش قاپیدا دورما بویور گل ایچری،

باجیوین بیر – ایکی ساعت سنه وار دردسری.

*

ساغلیغیمدا منی یات ائت اخوی،

من اؤلندن سورا جیرما یخه‌وی!

*

ایندیه‌دک بئیله بیلیردیم خانیم،

هرزه و هذیاندی ریاست میزی.

ایندی اوتوردوم گؤرورم آی جانیم،

تخت سلیماندی ریاست میزی.

«رنگارنگ» کتابی‌نین بیرینجی جلدینده هم «خاین پیشیک» و همده «ائو صاحبی‌نین سیچلانلار ایله دانیشیغی» عنوانلی شعرلر واردیر. بورادا پیشیک دولت آداملاری و مسئوللاری، سیچانلار ایسه خلق کوتله‌سینی تمثیل ائدیر. دانیشیقلاردا خیانتلر، اوغورلوقلار، اختلاسلار، رشوه آلماق و دله دوزلوکلر انشاء ائدیلیر. پیشیک و خوروز، قارقا و حاج لئیلک، قارغا و بولبول، دوه و ائششک،‌ ائششک و ماشین تمثیلی دانیشیقلاری‌دا بئله‌دیر تویوقلار بانلادی تمثیلی شعرینده، شاهین 2500 ایللیک شاهلیق تؤره‌نینی استهزا ائدیر.

سئچگیلرده باش وئرن عیبه‌جرلیکلری‌ده افشاء ائدن کریمی، «قوشلارین سئچگیلری» عنوانلی طنزینده، قوشلارین دیلیجه دئییر:

بیر ائله قوش وکیل ائدین مست ریاست اولماسین،

دولته، دینه، ملته فکر خیانت اولماسین.

کریمی‌نین دیلی آخارلی و ساده‌دیر. اونا گؤره‌ده شعرلری خلق کوتله‌سی طرفیندن آلقیشلانمیش، سئویلمیش و ازبرلنمیشدیر.

میرزا حسین کریمی، آذربایجان کلاسیک شعرینه‌ده رغبت گؤستریر. مثال اوچون سید عظیم[2]- ین یوخودا شعرینه جواب اولاراق دئییر:

گئجه گؤردوم چکیرم قهوه و قلیان یوخودا،

نئجه قهوه دئیه‌سن رشک گلستان یوخودا.

طنز یازان شاعرلریمیز، شعرین رسالتی و شاعرین مسئولیتینه اینانان سؤز اوستادلاری اولموشدورلار. اونلارین دیلیجه دئسک شعرین تعریفی «اجتماعی عیبه جرلیک‌لری انشاء ائتمک‌دیر.» بیر یئرده صابر دئییر:

شاعرم چون کی وظیفه‌م بودور اشعار یازام،

دوزو دوز، اگرینی اگری ائدم اظهار یازام.

 

کریمی ایسه اؤز مسئولیتینه تاکید ائدرک بئله یازیر:

شاعرم، شام و سحر فکر ائدرم شعر یازارام،

آجیغین گلسه‌ده یا گلمه‌سه ده دوز یازارام.

 

الینیزده اولان کتابدا اؤلکه‌میزین ادیب و شاعرلری‌نین، قوجامان مرثیه‌خوان و طنز یازان تواضعکار شاعریمیز میرزا حسین کریمی مراغه‌ای‌نین مقام و منزلتینی آغیرلاما و اونا حرمت بسله‌مه اوچون، یارادیجیلیغی‌نین جوره – جوره چالارلاری ایله علاقه‌دار یازدیقلاری مقاله‌لر، خاطره‌لر و شعرلر توپلانمیشدیر. من بو نجیب ایشی سیجاقجاسینا قارشیلاییر و بانیلری تحسین ائدیرم. صمیمی داورانیشلارا مالک اولان، عشق، اینام و تمیز قلب ایله بیر عمر ائللریمیزین سعادتی یولوندا چالیشان و خلقه خدمت ائدن بو قوجامان شاعریمیزه الله درگاهیندان عزتلی اوزون عؤمور و الهی توفیق و اوغورلار دیله‌ییرم.

 

دکتر ح. م. صدیق

سردری- 2/10/1394