در کنگره‌ی بین‌المللی شهریارشناسی که در سال 1374 در تهران و تبریز برگزار شد. دکتر حسین محمدزاده صدیق در هدایت علمی جلسات کنگره تلاش فراوانی کرد و کتاب «کتابشناسی آثار شهریار» زیر نظر ایشان نوشته شد. ولی طیفی از هیئت اجرایی از حضور ايشان در پشت تریبون ممانعت به عمل آوردند ولی مقاله‌ای از ایشان تحت عنوان «شهریار و حسرت» را دوستان تبریزی در کتاب «گامی در راستای شهریارشناسی» (1374) چاپ کردند.
شهریار ایله دواملی ادبی علاقه ساخلایانلارین و اونون بدیعی یارادیجیلیغینا مفتون اولان بؤیوک عالیم و شاعرلریمیزدن بیریسی‌ده «حسرت» تخلص ائدن مرحوم سید ابوالفضل حسینی اولموشدور. بو بؤیوک بیلگین و سؤز اوستادی، شهریارین هم یئرلیسی و یاخین قونشوسو ایدی.
حسرت،1300 شمسی ایلینده شهریارین آنادان اولدوغو و اوشاقلیق ایللرین کئچیردیگی «خیشکناو» کندینده آنادان اولموشدور. دئمه‌لی حسرت دونیایا گلدیگی زامان، شهریار 15 یاشیندا ایمیش. بیر منظومه‌ده حسرتی اوشاقلیقدا بویوتدوگوندن سوز آچیر و اونو «ائل بولبولو» و «اؤز بالام» خطاب ائدیر:
ائل بولبولو، سن منیم اؤز بالام سان،
یامان گونده حاصاریم سان، قالام سان.
بیر آللاها سن‌ده من تک غولام سان،
اوندان سونرا هئچ بیر کیمدن آزین یوخ،
ناز بالاسان، بیر کیمه‌ده نازین یوخ.[1]
حسرتین آتاسی «امیر اصلان» شهریارین صمیمی و حؤرمتلی دوستو ایمیش. امیر اصلان چوخ بیلیکای و خلق سئور بیر شخصیت ایمیش. شهریار همین منظومه و باشقا یئرلرده اونو چوخ سایغی ایله یاد ائدیر. اونون اوخوموش، ساوادلی اولماسیندان و جماعته خیری گلمه‌سیندن بیر چوخ یئرده سوز ائدیر. او جمله‌دن یازیر:
سنین آتان بیر شوخ، ظریف کیشی ایدی،
خلقی آییق سالماق اونون ایشی ایدی.
شوخلوقلاری آغیزلار کیشمیشی ایدی،
هامی اونو حسرت ایله یاد ائده‌ر،
عزیزله‌ییب رحمت ایله یاد ائده‌ر.
سیز قدیمدن آدلی- سانلی خانلارسیز،
هر بیری مین جانا دگن جانلارسیز.
سیرر حیاتی اوخویوب آنلارسیز،
بیلیرسیزکه دونیا قضوـ قده‌ردی،
قضوـ قده‌ر غمین یئمک هده‌ردی![2]
حسرت 25 یاشینا گیره‌رـ گیرمز، ایراندان باکییا مهاجرته مجبور اولموش،1366ـ نجی ایلده سکته ائدیب مرحوم اولدوغونادک اورادا یاشامیشدیر.[3]
حسرت، کئچمیش شوروی آذربایجانیندا تحصیلینه دوام ائتمیش و ادبیات‌شناسلیق ساحه‌سینده دوقتورلوق درجه‌سینه یئتیشمیشدیر. بو سطیرلری یازان شمسی 1359ـ نجو ایلده، باکیدا «یئددینجی آذربایجان یازیچیلار قورولتایینا» چاغریلدیغیم زامان، اونو باکی شهرینده زیارت ائتدیم. اونو تورک و فارس ادبیات شناسلیغی و دیلچیلیک ساحه‌سینده یئنی و جسارتلی بیر نظریه‌لر صاحبی اولان عالیم گؤردوم. اونون دیلچیلیک علمی‌نین «کؤک تانیما» بؤلومونده یئنی کشفیاتینی مطالعه ائتدیم و بیر چوخ عالیمانه دانیشیقلارینا قولاق آسدیم.[4] اسکی تورک دیللری و خط‌لرینی اوخوماغا غیرت گؤستره‌ن صمیمی و جدّی بیر عالیم ایدی. او علمی اساسلارا دایاناراق، آذربایجان خلقی‌نین زنگین کئچمیشینی آیدینلاتماغا چالیشان بیر دگرلی عالیم کیمی گؤزه‌لریم اؤنونده هر زامان جانلانان نیسگیللی بیر آبیده‌دیر. اونون علمی تاپینتیلاری و اساطیری کشفیاتینی بؤیوک چاغداش اسطوره‌شناس و عالیمیمیز «میرعلی سیّدوف» ـون چوخ عالیمانه یازیلاری ایله مقایسه ائتمک مومکونمدور.[5]
مرحوم ابوالفضل حسینی (حسرت)، چوخ جهتلی بیر عالیم اولموشدور. بو قیسسا مقاله‌ده اونون شهریار ایله ادبی علاقه‌سیندن دانیشماغی قارشیما آلدیغیما گوره، بعضی اثرلرینه ساده‌جه اشاره ائدیب کئچیرم:
1. مرحوم ابوالفضل حسینی 1344ـ نجو ایلده «فارس دیلینده یازیلان بیرینجی تماشا» عنوانلی مقاله‌سی ایله بؤیوک بیر علمی کشفه نائل اولموشدور. او بو مقاله‌ده اثبات ائتمیشدیر که ایللر بویو میرزا ملکم خانا نسبت وئریلن دؤرد کمدی‌نین حقیقی مؤلفی «میرزا آقا تبریزی» دیر.[6] و بو تماشالاری میرزا ملکم خانا عائد ائتمک «محیط طباطبایی» نین ساختاکارلیقلا بیر آغ یالانی حساب اولونور. بو مقاله بوتون ایران‌شناسلیق دونیاسیندا سسلندی. او جمله‌دن کالیفرنیا دانشگاهی اوستادی «حامد الگار» بو ساحه‌ده بیر دگرلی کتاب یازدی.[7]
2. او مرحوم، میرزا آقا تبریزینین بوتون تماشالارینی سلیس آذربایجان دیلینه ترجمه ائتمیش و بو اؤلمز اثرلری دیلیمیزه قازاندیرمیشدیر.[8]
3. باکی یاخینلیغیندا یئرلشن «قوبوستان» قایالاریندا کشف اولان کتیبه‌لری اوخوموش، کتیبه‌لرین الفباسین معین لشدیرمیش، متنلرین ایضاح ائتمیشدیر.[9]
4. حافظ و باشقا فارسجا یازان کلاسیک شاعرلرین بیر چوخ اثرلرینی دیلیمیزه منظوم شکیلده چئویرمیشدیر.
5. اولو بابامیز یوسف اوغلو الیاس نظامی گنجوی نین «مخزن الاسرار» اثرینی چوخ قدرت گوستره‌رک منظوم ترجمه ائتمیشدیر. بو ترجمه‌ده او، هم وزن، هم ریتم و همده نظامی‌نین بیان شیوه‌سینی اعجارکارلیقلا ساخلامیشدیر. تأسفله قید ائتمک لازمدیر که بو دگرلی اثر حله‌لیک نشر اولمامیشدیر.[10] همین ترجمه‌دن ایکی بئیت نقل ائدیریک:
گلدی فلک بایراغینین آلتینا،
بیز هامی قائم سنه، سن ذاتینا.
کیمسه سنه من قوهومام سؤیلمه‌مز،
سن بیرینه، کیمسه سنه بنزه‌مز.[11]
«گؤی گول»[12] آدلی منظومه، بیر قالاق شعر و بورادا سایماغا مجالیمیز اولمایان اونلار جلد علمی اثرین مؤلفی اولان ابوالفضل حسینی شهریار خطاب اوزون بیر منظومه، بیر نئچه غزل و بیر لیریک قصیده یازمیشدیر . لیریک قصیده بئله باشلاییر:
گولوم سنسن، باغیم سنسن، گولوستانیم، باهاریم سان،
اگر بیر قوش اولارسام من، خزانسیز لاله‌زاریم سان.[13]
و بئله بیتیر:
عزیزیم، بیر دانام، اینجیم، ظریفیم، اینجه دلداریم،
بویوز بیر سؤزله بیر سؤزوار که یعنی: شهریاریم سان![14]
بو لیریک قصیده‌ده، حسرت صمیمی دویغولاری، اوره‌ک چیرپینتیلاری و سؤنمز بیر عشق آتشی ایله شهریارا وطنداشلیق محبتی و قارداشلیق سئوگیسی گؤستریر و اونو بئله وصف ائدیر:
دیلیم، آغزیم، سؤزوم سنسن، جانیم، قلبیم، گؤزوم سنسن،
منیم روحوم، اؤزوم سنسن، منیم صبر و قراریم سان.
گوجوم، آرخام، یاخین دوستوم، یاخیندان‌دا یاخین دوستوم،
پولاد عزمیم، اراده‌م سن، توکنمز اقتداریم سان.
منه بیرمی دولو جام‌سان، ایلاهی عالی ایلهام سان،
ائلیم، طایفام، یئریم، یوردوم، شیرین دوغما دیاریم‌سان. . .[15]
شهریار، حسرتین بو دویغولارینی اوره‌ک آتشی و گؤز یاشی ایله آلقیشلاییر. آشاغیداکی مصراعلاری اوخویان هرکیم، تأثّر دولو بیر حال ایله گؤز یاشی تؤکمگه باشلاییر:
نیسگیللی سؤزلرین منی اودلادی،
آغرین آلیم، منیم باغریم چاتلادی.
آرزوم دوروب بو داغ ـ داشی قاتلادی،
گلدیم سنین باشین قویدوم دیز اوسته،
ناز بالامی اؤپدوم قویدوم گؤز اوسته.[16]
شهریار حسرتین شعرلرینی اوخورکن، گئدنلر یادینا دوشور. بیر چوخ آجی و شیرین خاطره‌لر گؤزه‌لری اؤنونده جانلانیر. غملنیر، حسرتین بؤیوک غمی‌نین عظمتینی‌ده دویور، لاکین بیلیرکی او یئکه غملر چکن بیر اولو انسان‌دیر:
گئده‌نلردن دئدیک، یاندیق، یاخیلدیق،
دئدیک:« نئجه دورموش ایدیک، ییخیلدیق!»
سیخینتیلار چکدیک، یامان سیخیلدیق،
دئدیک آمما: «خانلار غمی یئکه‌دیر،
سندن ساری اوره‌کلر بیر تیکه‌دیر!»[17]
شهریار اونو نصیحت ائدیر. زمانه‌نین بیر حالدا قالماماسینا اشاره ائده‌رک اونون یادینا سالیر که آدام اؤز ائل ـ طایفاسینی اونودماز، آتاسین ـ آناسین آتماز و تاریخده بیرکروان زنگی سسی یادگار قویماغا چالیشار:
بو دونیادا بیزدن قالان بیر سسدیر.
بو کروانین زنگی قالیرسا بسدیر.
اونودسا هرکیم آتاسین، ناکسدیر
اونودماسان سن آتاوی، یاد ائله،
احسان ایله اونون روحون شاد ائله.
حسرت شهریارا خطاب یازدیغی تایسیز منظومه‌سینده بئله بیر آرزودا ائتمیشدیر:
من اؤلرسم، نه خلقی زار ایسترم،
نه قبریم اوسته گلعذار ایسترم،
آراز قیراغیندا مزار ایسترم.
آچیق قویون گؤزوم او یاری گؤرسون،
او سازلی ـ سؤزلو شهریاری گؤرسون.
شهریار ایسه همین مصراعلارا جواب اولاراق یازیر:
سن اؤلومون یازیسینی پوزوبسان،
اوستونده بیر ابدیت یازیبسان.
مزارینی اوره‌کلرده قازیبسان،
سن کیمینه بیرده داهی اؤلمک یوخ،
آداملاری بادام کیمی بؤلمک یوخ!
*
ایسته‌دیگین اوره‌ک گؤزو منده‌دیر،
آرخایین اول، من‌ده گؤزوم سنده‌دیر.
فارسلار دئیه‌ر:«جوینده یابنده دیر.»
بیرگون اولار بو داغلاری چاپارلار،
ایستکلی‌لر بیرـ بیرلرین تاپارلار.[18]
لاکین طالع عصریمیزین بؤیوک شاعرلری شهریار و حسرتی اؤز آرزولارینا چاتماغا مجال وئرمه‌دی. بو ایکی شاعر، آجی اؤلوم شرابینی بیر ایل فاصله ایله ایچدیلر. بیز، اونلارین خلف اولادی اولماق اوچون، بؤیوک و قاباقدا گئده‌ن بابالاریمیزین اوره‌کلرینده مزارا آپاردیقلاری دویغوو آرزولاری حیاتیمیزدا دیری ساخلامالی، بو مقدّس آرزولارا چاتماق یوللارین آراییب، آختارمالیییق. چوخ سویوق قانلیلیقلا، بو یوللاردا دقت، نظم و سرعتله یول گئتمه‌لییک، تجربه‌لریمیزی اولاد‌یمیزادا چاتدیرمالیییق، اولادیمیزی‌‌دا شهریار و حسرت دویغولو تربیه‌لندیر‌مه‌لییک. مقاله‌نین سونوندا مرحوم ابوالفضل حسینی (حسرت)ین قوشدوغو غزللردن ایکی نمونه اوخوجولارا تقدیم ائدیریک:
ائتدی زمانه، غربتی یارب! وطن بیزه،
بیلمم زمانه دوشمن اولوبدور نه‌دن بیزه.
بیر قوش کیمی قفسده کئچیر روزگاریمیز،
قسمت دگیل جهاندا مگرکی چمن بیزه؟
قانداللی فیل کیمی باخیریق هی ملول ـ ملول،
گئندن گولور بو حال ایله یولدان اؤتن بیزه.
عؤمرون یولوندا خیر ایله بیر همدم اولمادیق،
دائیم حیاتدا یولداش اولوب اهرمن بیزه.
اوچ ای صبا بو «حسرت»[19] ایله دوغما تبریزه،
بیر خوش عطیر گتیر قاپیدان دمده سن بیزه.
* * *
حسرتم، حسرت‌سنه، دوغما دیاریم تبریزیم،
چهره‌نی سئیر ائتمگه یوخ اختیاریم تبریزیم.
گؤزگوسوندن کؤنلومون گئتمز بو هیجران غملری،
هاله‌دن اؤتموش منیم دردیم ـ غباریم تبریزیم.
ایسته‌گیم، عشقیم، مآلیم، روحومون ایلک اویلاغی،
گولشنیم ، باغیم، یازیم، باغچام، باهاریم تبریزیم.
هاردا اولسام من آدینلا فخر ائدیب یوکسلمیشم،
ای وقاریم، اقتداریم، افتخاریم تبریزیم.
سنده‌دیر هر بیر گؤزه‌للیک، سنده‌دیر قلبیم منیم،
سندن آلمیش حوسنونو نازنده یاریم تبریزیم.
حسرتم حسرت سنه، یوللاردا قالمیش گؤزلریم،
سنسن آنجاق سن، منیم سون انتظاریم تبریزیم.[20]
شهریار و حسرتین ادبی علاقه‌لرین اینجه‌لمک و اونلارین یارادیجیلیقلاریندا جانلانان اساس مضمونلاری تحلیل ائتمک، سؤز یوخ که شهریارشناسلیق علمینده، اهمیتلی مسأله‌لردن ساییلیر. اومید ائدیرم وطنیمیزین جوان عالیملری و گنج روحلو تدقیقاتچیلار، بو ساحه‌ده لازم اولان غیرتی گؤسترمکله او مرحوملارین پاک روحلاری قارشیسیندا اولان بورجلارینی اؤده‌یه‌جکلر. ائله بورادا ارشاد اسلامی وزیرلیگی‌نین آذربایجان شهرلرینده‌کی اداره‌لری‌نین مسئوللارینا مرحوم حسرتین اثرلری خصوصیله «گؤی گول» و «شهریار» منظومه‌لری و «مخزن الاسرار»ین منظوم ترجمه‌سی‌نین نشرینی توصیه ائدیرم.
ان سون اولاراق بورادا اونون «حیدربابانین» ردیفلی غزلینی و «حیدربابایا سلام» منظومه‌سینه یازدیغی نظیره‌نی تقدیم ائتمه‌گی‌ده یئرینده گؤروروک:
ظولمله اولدو خزان گوللری حیدربابانین،
آه چکیب ناله ائدیر یئللری حیدربابانین.
آیلاری داردا قالیب گونلری ظولمتده گئچیب،
گؤزله‌ییر بایرامی‌نی ایللری حیدربابانین.
قوشلارین اوچدو یوواسی چمنی توتدو دومان،
بورونوب آغ کفنه چؤللری حیدر بابانین.
چن توتوب قلّه‌سینی گؤزلری یوللاردا قالیب،
نوباهار ایسته‌ییر او تئللری حیدر بابانین.
گؤزلریم هیجران الینده ایکی قان چشمه‌سیدی،
ییخاجاق غئیر ائوینی سؤزلری حیدر بابانین.
آچاجاق شیرینی‌نی بئیله آغیر زنجیردن،
گوج ایله فرهاد کیمی اللری حیدر بابانین.
باغرینا باسماق اوچون اوغلونون یعقوب کیمی،
آچیلیب حسرتیله قوللاری حیدر بابانین.
* * *
یوردوموزن خزان ووران چؤلوندن،
باهارینا حسرت قالان گولوندن،
ائللرینین باغلی قالان دیلیندن،
استادلارین استادینا سلاملار،
تورپاغی‌نین اؤولادینا سلاملار.
شهریاریم شهریارلار تاجیسان،
اوره‌ک شکار ائتمه‌یه قئیقاجیسان.
مرده شیرین نامردلره آجیسان،
الماسلارلا یازیلمیش بیر اثر سن.
ظالیملری قیلینج کیمی کسه‌رسن.
اثر یازدین هئچ بیلمیرم توپ آتدین،
ایللر بویو یاتانلاری اویاتدین.
یارامیزین کؤزمه‌یینی قوپارتدین،
«کهف» اوچوب تور قیریلیب گؤزومدن،
اوتانیرام من باخاندا اؤزومدن.
دولاییدا سئیره چیخان گونلری،
باش آشاغی دوروب باخان گونلری.
کوره‌ک زویوب سنی ییخان گونلری،
من ده باخیب اوزاقلاردان گؤرورم،
سئل آخیدان بولاقلاردان گؤرورم.
یارپاق کیمی کولک قیریب بوداقدان،
چیرپا ـ چیرپا آشیرسادا مین داغدان.
دنیزلرین اوباشیندان اوزاقدان،
اؤز باغچامی، اؤز باغیمی گؤرورم،
حیدربابا شاه داغیمی گؤرورم.
داشلی بولاق بیر سئل کیمی داشایدی،
گؤز یاشیمی اؤز سویونا قوشایدی.
شبلیدن ده سهنددن‌ده آشایدی،
سینمده کی بو داغلارا آخایدی،
زندانلاری، چپرلری ییخایدی.
آیریلیغی حیله ایله سالدیلار،
وصله چاتیب اؤزلری ذوق آلدیلار،
اؤز ائویمده منه حاکم اولدولار،
قفسده گؤزه‌للیگین اوجوندان.
قیزیل اوسته اؤلدورورلر آجیندان.
بالیق کیمی اوره‌گیمین دیلی یوخ،
عصرلری گؤزله‌میشم ایلی یوخ.
بیر سازیم وار قیریق ـ قیریق تئلی یوخ،
هئچ بیلمیرم اونو نئجه چالیم من،
یئر اوزونه قیامتلر سالیم من.
[1] دکتر پروفسور حمید محمدزاده. کلیات اشعار ترکی شهریار، تهران XE "تهران" ، 1369، ص 83 .
[2] همان، ص 85 .
[3] همان، ص 284 .
[4] گونشلی وطن یاداشتلاری، بو سطیرلری یازانین اثری، تهران XE "تهران" ، 1360، ص 117 .
[5] میر علی سیدزاده، آذربایجان خلقی‌نین سویکوکونو دوشونرکن، باکی، 1989 .
[6] ابوالفضل حسینی، فارسجا بیرینجی تماشالارین مولفی حاققیندا، آسیا و آفریقا مجله‌سی، 1965 ،ص 142 دن سونرا(روس دیلینده). همین علمی مقاله‌نی 1967 ـ نجی ایلده هیوبرت آونس انگلیزجه‌یه چئویرمیش وcentral asian review مجله سی نین15 ـ نجی ساییسیندا نشرائتمیدیر.
[7] نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، بوسطیرلری یازانین مقدمه و تصحیحی ایله، طهوری انتشاراتی، تهران XE "تهران" ، 1354، ص 31 .
[8] دکتر پروفسور حامد الگار. میرزا ملکم خان، ترجمه‌ی جهانگیر عظیما، انتشارات مدرس، تهران XE "تهران" ، 1369. اثرین اصل آدی بئله دیر:
Mirza Malkum khan a study in the history of iranian modernism by Hamid Alga university of Californis press Losangeles 1979
[9] بو قیمتلی ترجمه حله نشر ائدیلمه‌میشدیر. دکتر میرعلی منافی اوندان نمونه‌لر وئرمیشدیر. باخ: میر علی منافی: آذربایجان ادبیاتی آئنالوگیاسی، باکی، 1981 .
[10] بو اثرده ایندیه‌دک نشر ائدیلمه‌میشدیر، من 1359 ـ نجو ایلده باکییدا بو اثرین الیازماسین مطالعه ائتدیم.
[11] بو اثرین الیازماسیندان مرحوم ابوالفضل حسینی بیر نسخه بو سطیرلری یازانا هدیه ائتمیشدیر.
[12] بورادا وئردیگیمیز بیتلری بو سطیرلری یازانین تأسیس ائتدیگی «بولتن انجمن زبان ترکی ایرانی» نشریه‌سی‌نین 3و 4 ـ نجو ساییلاریندان نقل ائتدیک. آدی کئچن نشریه 1366ـ نجی ایلده تهراندا نشر اولونوردو.
[13] «گؤی گول» منظومه‌سی بؤیوک شاعر «حسین جاوید» ین خاطره سینه حصر ائدیلمیشدیر.
[14] پروفسور دکتر حمید محمدزاده، یوخاریدا، ص 257.
[15] همان، ص257 .
[16] همان، ص258.
[17] همان ص 83 .
[18] همان، ص85 .
[19] بو پارچالار تمامیلیه یوخاریداکی قایناقدان نقل اولوندو.
[20] بوایکی غزل ایچون باخ: انقلاب یولوندا مجله‌سی، بو سطیرلری یازانین نشری، شماره13، ص 15.