دکتر ح. م. صدیق
(سهند هفته‌لیگی‌نین ادبی یازیلاری - چهارشنبه 17 خرداد 1374- شماره 257)
بو ایل تیر آیی‌نین بیرینجی گونوندن 3-نجو گونه‌دک، مراغه شهرینده «اوحدی مراغه‌ای» نین دوشونجه لرینی تحلیل ائدن بیر کنگره کئچیریله‌جکدیر.
همین کنگره عرفه‌سینده بیزده بو ساحه ده بیر نئچه مقاله نشری ایله چیخیش ائده‌جه‌ییک.
هجری 673- نجو ایلده شرقین أن اهمیتلی مدنیت مرکزلریندن اولان مراغه‌ده دوغولان و 738 هجری ایلینده یئنه اورادا وفات ائدن مراغه‌لی اوحدالدین اوحدی، اؤز عصرین چوخ گوجلو و تانینمیش دوشونجه و بیلیم آدامی کیمی، اؤزوندن سونرا گلن فارسجا و تورکجه یازان بیرینجی درجه‌لی شاعیرلره درین تأثیرلر بوراخمیش و بیر معلم کیمی دوشونجه‌لی شاعیرلری تعلیمی چتری آلتینا آلمیشدیر.
شیرازلی خواجه حافظ کیمی بیر چوخ شاعیرلر، اؤز شاعیرلیکلرینی مراغه‌لی اوحدی‌یه مدیوندورلار. عمادالدین نسیمی تکی متفکرلرده اؤز عرفانی حرکتلری و اجتماعی- سیاسی مبارزه‌لرینده اوندان الهام آلمیشلار.
فارسجا شعر تاریخینده یئنی بیر شیوه یارادان «تبریزلی صائب» ده «مراغه‌لی اوحدی» نی اؤزونه بیر اوستاد کیمی سئچمیش و خلاقیتینده کی اینجیلری اوندان غیدالاناراق ساپا دوزموشدو. بو کیچیک مقاله‌ده، ایندیه‌دک ایشلنیلمه‌میش بو موضوعو طرح ائتمگی، مقصد سئچمیشیک.
مراغه‌لی اوحدی و تبریزلی صائبین هم یاشاییشلاری وهم یارادیجیلیقلاریندا بیری – بیرینه بنزر غریبه احوالاتلار واردیر. صائب اصفهانا سورولموش بیر آذربایجانلی عائله‌ده دونیایا گلن و عؤمور بویو غربتلرده سورونن و یارادیجیلیغینا غریبلیک توزو قونان نیسگیللی بیر شاعیردیر:
همدمم غم، مونسم غم، دلبرا غمخوار غم،
ای دولانیم باشینا، سنسیز دگیل دل، شاد، هی!
بس همه شب در فراقت زار و نالان ، بی‌رفیق
قالمیشام زار و ذلیل، ای یار من! امداد، هی!
و یا :
خارخار وطنم نعل در آتش دارد
چشم دارم که کند شاه غریبان مددی.
و یا:
به این گرمی که من روی از غریبی در وطن دارم
اگر بر سنگ بگذارم قدم، ریگ روان سازم.
و یا اصفهاندا اورک سیخینتی‌سینی بئله ایضاح ائدیر:
از صفاهان چون برآید، جوهرش ظاهر شود،
هست همچون مغز صائب، در صفاهان زیر پوست.
و یا :
به حیرتم که چرا خلقش این قدر خشکند
چنین که خاک صفاهان به آب نزدیک است!
وطنیندن، یوردوندان قاچغین ودیدرگین دوشموش بیر آذربایجانلی عائله ده دوغولوب بویا – باشا چاتان میرزا محمدعلی صائب تبریزی، دونیانین هر یئرینده اؤزونو غریب حس ائدیر. هیندستاندا یاشادیغی ایللرده ده اونو شاد ائدن هئچ بیر زاد تاپیلمیر:
سرمایه‌ی قناعت من لخت دل بس است
چشم طمع سیاه نسازم به مال هند.
و یا:
صائب از عمر همین کام تمنی دارد
که ز هند آید و در خاک نجف وا افتد.
می‌برد بخت به ظلمتکده‌ی هند مرا
تا که خاک سیه آنجا به سر خویش کند.
دئمک صائب وطندن قاچغین دوشن بیر شاعر کیمی گؤزوموزون اؤنونده جانلانیر.
اوحدی ایسه اصفهان غربتیندن قاچیب دوغما وطنه دؤنن بیر آذربایجانلی عائله‌ده دوغولموش، وطن قوینوندا یاشامیش و دوغما یوردو مراغه نین گؤزللیکلرینی ترنم ائدن سعادتلی بیر شاعیردیر:
ما، در قُرقُیم و بر لب آب روان
برخیز و بیا گر دل صافی داری.
و یا:
باد سهند بین که در این مرغزارها
چون می‌کند ز لاله و نرگس نگارها
گر بر دل تو هست غباری ز داغ غم،
بنشین که جام می بنشاند غبارها.
دوغما وطنین هر بولگه‌سینی اورک چیرپینتیلاری ایله وصف ائدن و غربتین نه اولدوغونو بیلن، وطن تورپاغینی کسرانین قوردوغو طاقدان یوکسک سایان وطن نغمه کاریدیر:
تبریزین اؤستونه کؤلگه سالالی
چاتیب سعادته تبریز ماحالی
اولدوزلار اردوسو بیر آسمان
بیلیانکی اوستونده سالدی دگیرمان
تورپاغی مشک دور، داشلاری مرمر
هاوا جنت کیمی سویودا کوثر
سنین بیر پارچاندیر کسری قوران طاق
گولشنین یانیندا رم اویونجاق.
غربتدن ده سوز ائدنده، اونا بؤیوک عرفانی معنا وئریر. وطن غریبلیگی چکمین شاعیر، صائب تکی یوخ، بلکه مولوی کیمی غربتدن دانیشیر. بودا هر ایکی شاعیرین بیری- بیریله ضد طالعلی اولدوغونو گؤستریر:
خئیلی وار وطندن دوشموشم اوزاق
غربتده غملره اولموشام اورتاق
اورک اود ایچینده نفس دارالمیش
جانیم غم یوکونون آلتیندا قالمیش
معبدیم قدس ایدی، سئیرانگاهیم گؤی
ایلاهی غیدالار منه مزه، می
منزلیم مکه ایدی یئریم مبارک
قسمتیم «عمه» ایدی بیرده «تبارک».
بو غریبه احوالات هر کیمدن داها چوخ صائب تبریزینی دوشوندورموشدور او، سس‌سیز- سمیرسیز اوحدی مراغه‌ای‌یه بیر آتا و بیر اوستاد کیمی باخمیشدیر و اوچ استقامتده اوندان درین الهاملار آلمیشدیر.
1- بیرینجی بو که اونون تعلیمی شعریتی‌نین درین دریالارینا جومموش، اثرلرین تتبع ائتمیش، اونلارا بیر لیاقتلی شاگرد کیمی جوابلار و تکمله‌‌لر یازمیشدیر. مثال اوچون اوحدی‌نین آشاغیداکی غزلینی نظره آلاق:
ای روشن از رخ تو، زمین و زمان همه،
تاریک بی‌تو چشم هم‌این و هم‌آن همه
از خود تو را به چشم یقین دیده عاشقان
و افتاده از یقین خود اندر گمان همه
از مشتری به نقد چو دلال حسن تو
از برده و متاع تو اندر دکان همه
در عالم از رخ تو نشانی شده پدید،
وافتاده عالمی ز پی آن نشان همه
چشم تو عرضه کرده ز هر سو هزار ترک،
باما نهاده تیر جفا در کمان همه
دیدم که با تو ناله و فریاد سود نیست
دادم به باد عشق تو سود و زیان همه
چون غنچه در هوای تو یکبارگی دلیم
چون بید نیستیم ز عشقت زبان همه.
کرد آشکار صورت خوبت هزار حسن،
و آن حسن‌ها ز دیده‌ی صورت نهان همه.
چشم تو را به کشتن ما تیغ برکمر
ما را به جستن تو کمر بر میان همه
از بس که پر شدم ز صفات کمال تو
نزدیک شد که پر شود از من جهان همه
در عرض دیدن تو دل تنگ «اوحدی»
خطی به خون نبشته و ما در ضمان همه.
تبریزلی صائب آشاغیداکی بئیتلری سانکی مراغه‌لی اوستادی‌نین تعلیمی عرفانی غزلینه دوام اولاراق یازمیشدیر:
ای راز نه فلک ز جبینت عیان همه،
در دامن تو حاصل دریا و کان همه
اسرار چار دفتر و مضمون نه کتاب
در نقطه‌ی تو ساخته ایزد نهان همه
قدوسیان به حکم خداوند امر و نهی
پیش تو سر گذاشته بر آستان همه.
روحانیان برای تماشای جلوه‌ات
چون کودکان برآمده بر آسمان همه
کردی جدا به تیغ زبان اسم هر چه هست
نام تو از تو یافت زمین و زمان همه.
در عرض حال، بسته زبانان عرش و فرش
یکسر نموده‌اند تو را ترجمان همه
از قطره تا به قلزم و از ذره تا به مهر
پیش تو کرده راز دل خود نهان همه
افلاک پیش قامت همچون خدنگ تو
خم کرده‌اند پشت ادب چون کمان همه
غیر از تو نیست شعله‌ی دیگر در این بساط
افلاک و انجم‌اند شرار و دخان همه
در خدمت تو تازه نهالان بوستان
استاده‌اند بر سر پا چون سنان همه
پاس نفس بدار و قدم را شمرده زن
دارند چشم بر تو در این کاروان همه
این آن غزل که «اوحدی» خوش کلام گفت
« ای روشن از رخ تو زمین و زمان همه»
2- ایکینجی بو که صائب اؤز یارادیجیلیغیندا هر شاعردن چوخ مراغه‌لی اوحدی‌دن اؤیرنمیشدیر و غزللری‌نین یاری‌دان چوخونون وزن و قافیه‌سینی مراغه‌لی اوستادیندان آلمیشدیر. بیر نئچه مثال وئره‌لیم:
اوحدی:
پیداست حال مردم رند، آن چنان که هست
خرم کسی که فاش کند هر نهان که هست
صائب:
تا بسته رخنه‌ی نظر از هر عیان که هست
از پرده جلوه‌گر نشود هر نشان که هست
اوحدی:
چاره سگالیدنم فایده‌ای چون نکرد
آتش هجران تو جز جگرم خون نکرد
صائب:
عمرها مشق جنون هر کس که چون مجنون نکرد
از خط دیوانی زنجیر، سر بیرون نکرد
ویا:
چاره‌ی سودای ما پند نصیحتگر نکرد
تلخی دریا علاج خامی عنبر نکرد
اوحدی:
دل اسیر حلقه‌ی آن زلف چون زنجیر شد،
تن ز استیلای هجر آن پری‌رخ پیر شد
صائب:
از ملامت عاقبت مجنون بیابانگیر شد
از زبان خلق، پنهان در دهان شیر شد.
ویا:
جذبه‌ی شوق تو هر کس را گریبانگیر شد
هر سر مو بر تنش در قطع ره شمشیر شد
بئله مثاللار صائبین دیوانیندا چوخدور. او بیر یوخ، ایکی یوخ، بلکه بیر نئچه دفعه مراغه‌لی اوستادی و خوش کلام پیری‌نین غزللری نین استقبالینا تلسمیشدیر.
3- ولاکن اوچونجو و ان اهمیتلی مساله بوراسیندادیر که تبریزلی صائب «هیندی سبکی» عنوانی ایله مشهور اولوب آدلانان «یئنی طرز» شعر مکتبینی، «وقوع مکتبی» نین دوامی کیمی مستقیم اولاراق فضولی دن اؤیرنرک یاراتماسینا باخمایاراق، مراغه‌لی اوحدی‌دن ده چوخ الهاملار آلمیشدیر.
دوغرودور فارس شعرینده «وقوع مکتبی» هجری اونونجو عصرین باشلاریندا اؤزونه یئر آچابیلدی ولاکین اونون ایزلرینی اوحدی‌نین دیوانیندا آختارماق اولار.
بو مکتبه باغلی شاعرلرین بیر طرفدن دیللری ساده و آنلاشیقلی‌دیر و باشقا طرفدن حیاتین ان جزئی مساله‌لرینه دقت یئتیریر و اینجه خیاللار ایله کلاملارینی بزه‌ییرلر و یئنیلیک آختاراراق، عامیانه سؤزلر و تعبیرلرده ایشله‌دیرلر. «وحشی بافقی»، «شرف جهان قزوینی» و «بدیع الزمان بدیعی» بو شیوه‌نی سونرالار ان یوکسک ذروه‌لره چاتدیردیلار. اوحدی‌نین دیوانیندا بو شیوه‌نین تملی قویولموشدور. بیر نئچه بیئته نظر سالالیم:
نیست کسی در جهان، کش چو من شیفته
زلف چو مفتول تو، عاشق و مفتون نکرد
* * *
بیچاره آن که خاک کف پای دوست نیست
ای من غلام خاک کف پای آن که هست
* * *
نیست جز سودای زلف همچو قیرش در سرم
از برای آن تنم چون موی و دل چون قیر شد.
گؤرونور که اوحدی‌نین بو بئیتلرینده گلن یئنیلیک و جزئی مساله‌لردن دانیشما عراقی سبکی ایله یازان شاعیرلر آراسیندا سابقه‌سیزدیر. بئله‌لیکله «مراغه‌لی اوحدی» اؤزوندن بیر نئچه عصر سونرا تاپیلان وقوعچولارین شعریتلرینه تمل داشی قویموش و سونرا اونو اؤزونه اوستاد سایان تبریزلی صائب بو شیوه‌نی ان یوکسک ذروه‌یه چاتدیرمیش و «هیندی» عنوانی ایله تانبنان شعر شیوه‌سینی یارادا بیلمیشدیر.