بيرينجي درس
دونيا ديللري
ديللرين يارانيشي
ديللرين يارانيش مسأله‌سي هر زامان انساني مشغول ائتميشدير. بو مسأله أوزه‌رينده بيلگينلر چوخ دوشونموش و چئشيدلي گؤروشلر اورتايا قويموشلار. بيليم دونياسي اينديه كيمي قطعي و كسين بير نظريه‌يه ال تاپماميشدير. ان تانينميش گؤروشلر،بونلاردير:
1. يانسيلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان هر بؤلگه‌ده، طبيعتده و يان – يؤره‌سينده اولان سسلري تقليد ائتمك و اونلاري انكشاف وئرمكله ديل يارادا بيلميشدير. بو گؤروشه گؤره، طبيعت انسان ايچون ياراديجيليق قايناغي حساب اولور. انسان، قوشلارين، آغاجلارين، سويون، يئلين و يوره‌سينده‌كي هر وارليغين تؤره‌تديگي سسلري، يانسيمايا چاليشميشدير. بونا گؤره‌ده، بؤلگه‌لرده‌كي سسلرين و شرط‌لرين دگيشيك و فرقلي اولدوقلاري ايچون، ديللرده دگيشيك اولموشلار. تورك ديلي‌نين يارانديغي بولگه‌لرين، بوزلاق و سيجاق بؤلگه‌لر كيمي باغلي سسلي بؤلگه‌لر اولماديقلاري ايچون، تورك ديلي ان يئتگين و گئنيش ديل اولاراق يارانميشدير.
2. قارشيلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان گؤرودوگو و يا تأثيرلنديگي هر اولاي و حادثه قارشيسيندا، بير سس چيخارميشدير. بو سسلرين يئتگينلشمه‌سي نتيجه‌سينده ديل يارانميشدير. چئشيدلي بؤلگه‌لرده، قارشيلامالارين‌دا چئشيدلي اولدوغو ايچون، ديللر چئشيدلي اولموشلار. ئورنگين بوزلاق يئرلرده‌كي قارشيلامالار، سيجاق بؤلگه‌لرده‌كي قارشيلامالار ايله دگيشير. اونا گؤره‌ده ديللر دگيشيك اولموشلار.
تورك ديلي‌نين يارانديغي بؤلگه‌لر، بوزلاق و سيجاق بؤلگه‌لر كيمي «باغلي قارشيلامالي» يوخ بلكه «گئنيش قارشيلامالي» بؤگه‌لر اولدوقلاري ايچون،بو بؤلگه‌لرده يارانان ديللر، ان يئتگين و ان گئنيش و هر اينجه دويغونو بيان ائده‌بيلن ديل اولموشدور.
3. ايش گوجو گؤروشو: بو گؤروشه گؤره انسانلار، بير يئره ييغيليب، بيرگه ايشله‌ديكلري زامان، ايش واختيندا، تك و يا بيرليكده، چوخلو سسلر چيخارماق و اشاره‌لر ايجاد ائتمگه باشلاديقلاريندان سونرا، ديللرين يارانيشي باشلانميشدير. بو گؤروشه گؤره چوخ ايش گوجو اولان ائللرين، ديللري يئتگين اولموشدور. توركلرين ياشاديقلاري بؤلگه‌لرين، ايلين هر دؤرد فصلينده ايشلمگه اويغون اولدوغو ايچون، ياراتديقلاري ديلده، بوزلاق و سيجاق بولگه‌لرده‌كي يارانان ديللره گؤره، داهادا يئتگين و گئنيش ديل اولموشدور.
4. اسلامي گؤروش: اسلام مدنيتي تاريخينده‌ده، ديني اينانجلارا داياناراق، ديل يارانيشي حاققيندا چوخ سؤيله‌ييشلر اولموشدور. بو سؤيله‌ييشلرين هاميسي، آشاغيداكي مبارك آيه‌نين آنلاميندان قايناقلانير:
علم الأسماء آدم كلّها ثم عرضهم علي الملائكة فقال أنبئوني بأسماء هولاء ان كنتم صادقين قالوا ربنا ما علمتنا لنا انك عليم حكيم.
بو مبارك آيه‌نين آنلامينا گؤره اوجا تانري‌نين انسانلارا باغيشلاديغي يئتگينليك، اونلارا ديل ياراتما گوجو وئرميش و بئله‌ليكله اونلار ملك‌لردن داها يوخاري اولموشلار. علامه طباطبايي بو حاقدا گتيرديگي گئنيش تفسير سونوندا، نتيجه آليركي «اسماء»دان مقصد، دونيا ديللري‌دير و تانري‌نين طرفيندن انسانلارا ديللري ياراتماغا و ئويره‌نمه گوجو بخش اولونموشدور.
قوهوم ديللر
يئر أوزه‌ريندكي ديللرين قوهوملوغو، ايكي تمل موضوع أوستونده آراشديريليب اينجه‌له‌نير:
بيرينجي تمل، ديللرين تؤره‌نديگي يئرلر و بؤلگه‌لرين بنزر و قوهوم اولمالاري، ايـكينجي تـمل ايـسه ديـللرده اولان سسلـرين بنزه‌رليگي، سؤز داغارجيغي و جمله بيچيمي‌دير.
ديلچيلر، ديللري تانيما ايچون بو ايكي تملي، اللرينده اساس ئولچو ائتميش و يئر أوزه‌رينده‌كي ديللري أوچ قوهوم بؤلگوسونه بؤلموشلر:
1. تك هجالي ديللر
بو ديللرده هر سؤزجوك بير هيجادير و هر آنلام ايچون‌ده بير سؤزجوك واردير. سؤزجوكلر، چكيم، بوكوم و اك آلماقدان اوزاقديرلار. جمله‌ني قوران، بير نئچه چكيمسيز و بوكومسوز سؤزجوكلردير كي جمله‌ني‌ده چكميسيز و بوكومسوز حالا گتيرير.
بو ديللر آراسيندان، چينجه، ويئتنام ديلي، جاوا ديلي، تبت ديلي، بورما، سيام ديـلي و آفـريقادا ياشايان بير چوخ ديللر، اوجمله‌دن بانتوديللريني آد آپارماق اولار.
2. بؤكوملو ديللر
بو ديللرده هر سؤزجوگون بوكولدوگو يا تركيب تاپماسي ايله يئني سؤزجوك يارانير. بوكوملو ديللر ايكيه آيريليرلار:
الف) ناقيص بوكوملو ديللر
بو ديللرده بير آز چكيم اولدوغو ايچون، بوكوم (تركيب) و چكيم (تصريف) بيرليكده گئرچك‌له‌شير و بو زامان كؤكده‌كي أونلو و أونسوز ايتير و دگيشير و سؤزجوگون كؤوده‌سي‌ده بوكولور. ئورنك فارسجادان:
داشتن ... ندارم
ساختن ... مي‌سازم
پالودن ... مي‌پالايم
گؤرولدوگو كيمي، بورادا بوكوم و چكيم چوخ ابتدايي فورمادا و قانونسوزدور. بو ديللرده ناقيص اكلمه‌ده واردير. بئله‌كي سون اكلر كؤكه و يا گؤوده‌يه ياپيشاراق، سؤزجوكلر تؤره‌ده بيلر.
يونانجا، آلمانجا، فرانسيزجا، فارسجا و «هيند – آوروپا» قوندارما آدي ايله تانينان ديللر «ناقيص بوكوملو» ديللر دنديرلر. بو ديللرين ان يئترسيزلري ائرمنيجه، توخارجا، سغدجا، كوردجه و تاليشجادير.
ب) كامل بوكوملو ديللر
بو ديللر، كؤكدن بوكوملودورلر. بو ديللره، فارس ديلچيلري «قالبي» ديللرده دئميشلر. بو ديللرده سؤزجوك بوكومونه قانون حاكيمدير. ئورنگين، فعلين كؤكو باشقالاشماقلا، ديلده جوره - جوره آنلاملار ايچون، بير قانون اساسيندا، دگيشيك و مختليف فورمالار يارانير. ئورنك عربجه‌دن:
خرج ... اخراج، تخرج، استخراج و غيره
بوتون حامي- سامي آدي ايله تانينان ديللر، اوجمله‌دن عربجه كاميل بوكوملو ديللرديرلر.
هابئله آكادجا، عبرانيجه، سوريانيجه، آراميجه و اوقاريتجه‌ده بو ديللردن ساييليرميشلار. بو ديللرين چوخو ئولموشلر.
اكلمه‌لي ديللر
بو ديللره «التصاقي»، «بيتيشيملي»، «باغلانتيلي» و «چكيملي – بوكوملو» دئييلير. يئر اوزونده‌كي ديللرين ان يئتگين، قانونلو و گئنيش ديللرديرلر.
بو ديللرده، كؤك هئچ زامان دگيشمز. بونا گؤره بو ديللره «كؤكلمه»ده دئييلير. يعني كؤكلره اكلر آرتيريلاراق، يئني سؤزجوكلر يارانير. بو ديللر «ئون اكلي» و يا «سون اكلي» و يا «ئون اكلي – سون اكلي» اولا بيلرلر. همده بو ديللرده اسم، ضمير و فعللرده چكيم و جمله بيچيمينده موسيقيلي بوكوم واردير.
ئورنك توركجه‌دن:
گؤز ... كؤك
+ ه‌ل ... گؤزه‌ل (اكلمه)
+ يم ... گؤزه‌ليم (چكيم)
+ دير ... گؤزه‌ليمدير (بوكوم)
يئر أوزونده‌كي ديللر آراسيندان، ژاپون، كوْره، فين، مجار، ساموئيت ديللري و توركجه‌ميز اكلمه‌لي ديللرديرلر.
اكلمه‌لي ديللر آراسيندان، توركجه باشدا گئدير و يئر أوزونون ان يئتگين ديلي ساييلير. بونا گؤره بير نئچه بيلگين بئله ظنّ ائتميشلر كي توركجه دونيا ديللري‌نين آناسي ساييلير و بوتون ديللري توركجه‌دن آيريلميش ساييرلار.
دیدگاه‌ها
بیرینجی نوبه ده سیزدن تشککور ائدیب و اوستادیمیزا جان ساغلیقی و اوزون عمر آرزیلاییرام. عرب الفباسینده تورک دیل یازماقدا هامییا اولدوقو کیمی منه ده چتین گلیر. منده بو باره ده اولان اشکال لاریمی آرادان آپارماق ایچون بیر پارا یازیلار آختاریرام. بو سایتیندا یازی لاری و اوستادین کیتابلاریندان قایناقلانمیش سؤزلر منه چوخ فایدالی اولور آمما املا یا سؤزجوک لرین یازی فورمالاریندا اولان اشکال لارین بوردا دا تک تک یئرلرده گؤرورم.
میثال ایچون وارلیغین دوزدی یا وارلیقین؟
قایناغ یا قایناق،"بنزر" ده یازیلیب "بنزه رلیک"ده
داغارجیغی دوزدی یا داغارجیقی؟
مختلیف یازیلیرسا اینسان ندن یازیلمیر و انسان یازیلیر؟
تؤره تماق یازماق اولورسا ندن یئترسیز یئرینه یئته رسیزیازماق اولمور؟
چوخ ساغ اولون
جواب:
سیزین سؤزلریز اؤگردیجیدیر. بیز اوستادین شاگیردلری بو سایتی اداره ائتمکده بئله گؤزل توصیه‌لره عمل ائده‌جه‌ییک.
هله‌لیک «قاف» حرفینین سسلی ایله بیرلشمه‌سینده «غین» حرفینه تبدیل اولماسینی سیزه بیلدیرمکده‌ییک.
بیر سوالیمدا یودور:بیر سس کی بیزیم دیلده یئریندن یوخدور ندن عرب الفباسیله یازی یازاندا اونلاردان ایستیفاده ائدیریک؟میثال ایچون;ظ،ض،ذ،ص،ث،ط،ح
آمما لاتین الفباسیلا یازاندا بیرجورzبیرجورs بیرجورh وبیر جورtایشله دیریک؟
من اوراجان کی بیلیرم بیر سؤزجوک بو حرف لرله یازیلیرسا یعنی او سؤز عربی سؤزجوک دی.
چوخ ساغ اولون
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا